کشاورزی مدرن در جهان امروز به وسیله ای برای تولید بیشتر و بهینه تر محصولات غذایی تبدیل شده است . اما متاسفانه بهره وری از این روش در کشور ما هنوز با چالش های بزرگی رودررو است . در ادامه با استفاده از آمارهای جهانی ( ارائه شده توسط فائو )به این مسئله بیشتر خواهیم پرداخت .
مقدمه
تولید محصولات کشاورزی در ایران به اولین سال های تمدن بشری باز می گردد . مطالعات صورت گرفته در غرب ایران نشان میدهد که انسان ها از 12000 سال پیش به منظور تامین غذای خود و دام هایشان دست به کشت محصولاتی مانند جو ، نخود ، عدس و گندم زدند . شیوه های باستانی برای کاشت محصولات غذایی و کشاورزی تا به امروز نیز کم و بیش ادامه دارد اما هدف و سیاست گذاری ها به سمت کشاورزی مدرن و استفاده بهتر از منابع خاکی و آبی کشور است .
عوامل متعدد آب و هوایی و اقلیمی ، اقتصادی ، سیاسی و … توانایی اثرگذاری بر روی کشاورزی و تولید محصولات غذایی را دارند که باید با استفاده از اطلاعات به روز و در نظر گرفتن پارامترهای موثر ، سعی بر حل و فصل آنها کرد . از سویی تحریم
های اقتصادی و محدود شدن راه های تجارت ایران با سایر کشورهای جهان یکی از دغده های اصلی در این حوزه هستند .
با وجود تمام مشکلات ذکر شده ، صادرات محصولات کشاورزی و غذایی در سال گذشته رشد بسیار خوب 15 درصدی را در مقایسه با سال 1396 داشت و توانست در حدود 14.5 درصد از کل میزان صادرات غیر نفتی ایران را به خود اختصاص دهد .
محصولات اساسی
گندم و برنج به عنوان دو ماده اصلی غذایی در ایران شناخته می شوند . در ایران ، نان گندم از دیر باز به عنوان یکی از مهمترین منابع تامین کالری مورد نیاز انسان شناخته می شده است و هنوز هم نقشی اساسی را ایفا می کند . پس از گندم برنج در جایگاه دوم قرار دارد و پس از آن محصولات لبنی مانند ماست و پنیر ، میوه ها ، سبزیجات و آجیل نیز به عنوان منابع تامین کالری مورد استفاده قرار می گیرند .
نکته حائز اهمیت تاثیرات وضعیت اقتصادی کشور بر میزان تقاضا برای گندم و برنج است . با توجه به بالاتر بودن قیمت برنج نسبت به گندم ، با افزایش درآمد و بالاتر رفتن سطح رفاه زندگی مردم ، میزان تقاضا برای برنج بالاتر رفته و از میزان تقاضا برای گندم کاسته می شود .
همچنین گوشت و موجودات زنده نیز نقش پررنگی در سفره غذای ایرانیان دارند و در سال های اخیر شاهد رشد تقاضا برای آن بوده ایم در اشکال زیر میزان تولید و تقاضا برای گندم ، برنج و گوشت را در سال های مختلف می توان مشاهده کرد .
گندم
برنج
گوشت
یکی از نکات مهم در رابطه با کشاورزی در ایران ، سنتی بودن بخش قابل توجهی از آن است . این شیوه کشاورزی علاوه بر کاهش میزان تولید باعث ایجاد خساراتی در محیط زیست خصوصا منابع آب زیرزمینی شده است . یکی از راه های مفید و شاید بهترین آنها برای برون رفت از این مشکل مدرنیزاسیون کشاورزی در کشور است . در ادامه به تعریف انواع کشاورزی خواهیم پرداخت :
کشاورزی سنتی
شاید مهمترین تفاوت بین این دسته بندی ها مربوط به شیوه ای است که کشاورزان خود و نقششان را می بینند . به عنوان مثال کشاورزان سنتی منابع موجود مانند زمین ، خاک و بذر را برای تولید و پرورش آنچه که طبیعت اجازه می دهد به کار می برند . در این روش از فرآیندهای متعارفی برای انتخاب زمین ، نوع بذر ، نحوه کاشت و محافظت در برابر گیاهان و حیوانات استفاده می شود . میزان تولید در چنین سیستم هایی در وهله اول به خاصلخیزی خاک و شرایط آب و هوایی بستگی دارد . در این روش میزان بهره وری یا ثابت است و یا از رشد کمی برخوردار است .
کشاورزی مدرن
کشاورزی مدرن رویکردی در حال تحول در نوآوری های کشاورزی و شیوه های کشاورزی است که به کشاورزان کمک می کند تا بهره وری تولید را افزایش داده و میزان مصرف منابع طبیعی مانند آب ، خاک ، انرژی … را کاهش دهند . کشاورزی مدرن حاصل پیشرفت مداوم در ابزارها و داده های دیجیتال و همچنین همکاری کشاورزان و محققان در بخش های دولتی و خصوصی است .
به عبارتی کشاورزی مدرن یعنی کشاورزی با استفاده از فنون و فن آوری های جدید که باعث بالارفتن بهره وری و تولید محصولات غذایی خواهد شد . به عنوان مثال در اوایل قرن بیستم استفاده از کود های نیتروژن دار و فسفاته و سموم دفع آفات ، انقلابی سبز را در تولید موادی مانند گندم ، ذرت ، برنج و غیره رقم زد . یا در گذشته کشاورزان برای شخم زمین از گاوآهن استفاده می کردند ، اما در حال حاضر از تجهیزات چند منظوره برای این کار بهره می برند . در این سیستم ، کشاورزان عقیده دارند که نقش محوری تری را در تولید و بهره وری ایفا می کنند .
چالش ها و ملزومات کشاورزی مدرن در ایران
علی رغم نقش مهمی که کشاورزی در اقتصاد ایران ایفا می کند ، متاسفانه تلاش ها برای نوین کردن روش های کاشت و بهره برداری محصولات همچنان ضعیف و ناکافی هستند . به عنوان مثال تولید گندم که به عنوان یکی از اساسی ترین مواد غذایی مورد استفاده ایرانیان شناخته می شود در سال های اخیر شاهد نوسانات زیادی بوده است .
مقدار تولید
هر ساله خبرهایی در مورد خود کفایی و یا نیاز به واردات گندم شنیده می شود که نشان از وجود نوسان در میزان تولید داخل کشور دارد . یکی از دلایل عمده این نوسان این است که اغلب کشاورزان با استفاده از روش های سنتی اقدام به کشت می کنند و از این رو تغییرات آب و هوایی و محیطی اثر زیادی را بر روی میزان تولید می گذارند و پیش بینی میزان تولید را عملا غیر ممکن می سازند . مدرنیزاسیون و به کار بردن روش های نوین کشاورزی می توانند تا حدودی این مساله را کنترل کنند و در وهله اول به تثبیت مقدار تولید و سپس افزایش آن بیفزایند .
مصرف آب
یکی دیگر از مشکلاتی که امروزه کشاورزی سنتی برای ما به وجود آورده است ، در زمینه آب و منابع اب شیرین است . بر اساس آمارها در حدود 70% از آب شیرین کشور در حوزه کشاورزی مصرف می شود که مقدار زیادی از آن هدر می رود . یقینا بهره گیری از روش های مدرن می توانند میزان آب مصرفی در این حوزه را تا میزان قابل قبولی کاهش دهند .
کشاورزی مدرن صرفا به تولید مربوط نمی شود و علاوه بر آن در زمینه یافتن مشتری و نحوه ارائه محصول و بازاریابی نیز ورود می کند . یکی از مثال های واضح در این مورد زعفران است . ایران در دنیا به عنوان بزرگترین تولید کننده و صادر کننده زعفران شناخته می شود و در رده دوم اسپانیا قرار دارد و این در حالی است که اسپانیا بزرگترین وارد کننده زعفران از ایران نیز به شمار می رود . همین نکته نشان می دهد که عدم ارتباطات تجاری مناسب و گسترش ندادن صادرات این محصول به کشورهای دیگر ، باعث به وجود آمدن غولی خودساخته خواهد شد که می تواند بازار را با خرید و صادرات دوباره محصول تولیدی ما ، در دست گرفته و از آن سود آوری داشته باشد .
آموزش
آموزش کشاورزان و تولیدکنندگان در حال حاضر بزرگترین چالش موجود در کشور است . علی رغم تلاش هایی که وزارت کشاورزی در این زمینه انجام داده است ، هنوز هم بخش کثیری از کشاورزان ما اطلاعات و امکانات لازم را برای تغییر سبک کشت ، برداشت و فروش محصول خود ندارند . البته نداشتن اقتصاد کاملا آزاد و مراودات مالی محدود با سایر کشورها نیز یکی از عوامل مشکل زا در راه تولید شده است . قطعا داشتن اطلاعات در مورد بازارهای جهانی و تغییرات احتمالی بازار در آینده ، می توانند در بهینه سازی میزان تولید محصولات غذایی کمک بسزایی کنند .
یکی از سازمان هایی که هر ساله اطلاعات مفیدی را در این زمینه ارائه می دهد سازمان خواربار و کشاورزی بین الملل (فائو) است . در ادامه به بخشی از گزارش این سازمان در مورد بازار محصولات غذایی در سال 2018 میلادی پرداخته ایم . این اطلاعات تنها بخشی از گزارش مفصل فائو در باره چشم انداز محصولات غذایی در 10 سال آینده است .
بازار جهانی مواد غذایی در سال 2018
بر اساس گزارشی که توسط فائو (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد) منتشر شده است ، شرایط تولید و قیمت مواد غذایی مختلف در جهان به قرار نمودارهای زیر بوده است ( توضیحات هر نمودار در ذیل آن ذکر شده است ) :
غلات
تولید غلات در سال 2018 برای دومین سال پیاپی با کاهش روبه رو بود که دلیل اصلی آن مربوط به گندم و غلات دانه درشت می شود . از سوی دیگر تولید ذرت با افزایش همراه بوده است .
میزان تولید برنج نیز در سال 2018 در مقایسه با سال گذشته بیشتر بوده است با این حال برای اولین بار در 6 سال گذشته سهام جهانی غلات سقوط کرد .
دانه های روغنی
با توجه به تعرفه گمرکی که چین بر روی سویای آمریکا وضع کرد ، قیمت سویا در اوایل سال با افزایش همراه بود اما در ادامه روند کاهشی داست که بخشی از آن به دلیل بالا بودن سهام و عدم قطعیت بازار است .
شکر
به دلیل شرایط نامساعد جوی که در هند ، تایلند و اروپا شاهد آن بودیم ، مازاد تولید کمتری در فصل 2018-2019 در مقایسه با 2017-2018 خواهیم داشت . به دلیل مازاد تولید در فصل 2017-2018 قیمت شکر با کاهش روبه رو شده بود .
گوشت
تولید گوشت گاو ، خوک و طیور در سال 2018 افزایش یافته است که بخش عمده آن منشا گرفته از اتحادیه اروپا ، روسیه و ایالات متحده امریکا است . به دلیل شیوع تب خوکی آفریقایی ، این محصول در چین با رکود و افت مواجه شد . در سال 2018 قیمت خوک و طیور کاهش یافت در حالیکه قیمت گوش گاو پایدار بود .
محصولات لبنی
تولید شیر جهانی در 2018 با رشد 1.6 درصدی همراه بود ، دلیل این امر افزایش 3 درصدی تولید در هند و افزایش تولید در سه صادر کننده عمده یعنی اتحادیه اروپا ، نیوزیلند و آمریکا بود . قیمت کره در سال گذشته با کاهش همراه بوده است در حالی که قیمت پودر شیر بدون چربی (SMP) با افزایش همراه بوده است .
ماهی
تولید ، تجارت و مصرف ماهی همگی در سال 2018 شاهد مقادیر حداکثری بودند . دلیل این افزایش تولید را می توان به افزایش صید در آمریکای جنوبی و گسترش آبزی پروری نسبت داد . قیمت ماهی در نیمه اول 2018 رشد کرد و برای بیشتر گونه ها بالاتر از سال 2017 باقی ماند .
پنبه
به دلیل مشکلات افات و آب و هوا که تولید کنندگان عمده را گرفتار خود کرد ، میزان تولید پنبه در 2018 با 3 درصد کاهش روبه رو شد . میزان مصرف در بنگلادش ، ترکیه و ویتنام به شدت افزایش داشت . قیمت ها به طور کلی با کاهش روبه ور بود اما همچنان در مقایسه با اصلی ترین جایگزین آن یعنی پلی استر قیمت بالایی دارد .
