اسانس چیست

اسانس ها مخلوط پیچیده ای از متابولیت های ثانویه فرار هستند که پتانسیل دارویی آنها از گذشته تا به امروز شناخته شده است. این ترکیبات عموما از ترپنوئیدها و ترکیبات فنلی ساخته شدند. بیوسنتز این ترکیبات فرار در انواع سلول های اختصاصی موجود در تمام قسمت های گیاه، از برگ گرفته تا ریشه انجام می شود. در گیاهان ترکیباتی که اسانس ها را می سازند به عنوان متابولیت های ثانویه با ویژگی فرار در نظر گرفته می شوند.

این ترکیبات با اهداف مختلفی به محصولات اضافه می شود. معمولا از آنها در صنایع غذایی، لوازم آرایشی و بهداشتی، عطرها و ویپ ها استفاده می کنند. البته کاربرد این ترکیبات مفید در اینجا تمام نمی شود. در ادامه با این ترکیب، انواع، کاربردها و خطرات این ماده بیشتر آشنا می شوید.

اسانس چیست؟

اسانس (essential oil) یک مایع آبگریز و غلیظ فرار است که از گیاهان به دست می آید. معمولا آنها را به عنوان روغن های فرار، اتری یا گیاهی که از آن استخراج می شود می شناسند. اسانس گیاهی دارای عطر مشخصی از گیاهی است که از آن مشتق می شود. بیشتر ترکیباتی که این مواد در آن وجود دارند غیر اشباع، حساس به نور و اکسیژن هستند.

اسانس گیاهی

مشتقات ترپنوئید و فنیل پروپانوئید اجزای اصلی در این ترکیبات به حساب می آیند. بیشتر آنها حاوی 80% ترپنوئید هستند اما وجود مشتقات پروپانوئید به این مواد طعم و عطر خاصی می دهد. نکته حائز اهمیت این است که این دو گروه از ترکیبات در مسیرهای متنوعی از متابولیت های اولیه مشتق می شوند.

خواص:

این ترکیبات علاوه بر عملکرد درمانی با تحریک سیستم ایمنی به طور موثر در پیشگیری از بیماری ها و مبارزه در برابر عفونت های باکتریایی و ویروسی عمل می کنند. قدرت ضدعفونی کنندگی این ترکیبات به طور علمی ثابت شده است.

روش تهیه:

اسانس ها را معمولا با تقطیر و اغلب با استفاده از بخار استخراج می کنند. البته از فرایندهای دیگری از جمله استخراج با حلال، استخراج با روغن مطلق، ضربه زدن به رزین و پرس سرد نیز می توان آنها را تهیه کرد. روش دیگری که برای مرکبات از جمله پرتقال و لیمو به کار می برند شامل فشار دادن پوسته به صورت مکانیکی در دمای پایین است. استخراج یکی از نکات مهمی است که می تواند مشخصات شیمیایی این ترکیبات را تحت تاثیر قرار دهد.

تقطیر:

در این روش گیاه می تواند در آب غوطه ور باشد یا نباشد و به طور کلی این روش به دو صورت تقطیر با آب و تقطیر با بخار انجام می شود. البته از محدودیت های این روش می توان به تخریب ترکیبات حساس و افزایش هیدورلیز اشاره کرد. برای مثال ترکیبات استری نسبت به آب بسیار حساس هستند و به سادگی تجزیه می شوند.

تقطیر با بخار آب:

پرکاربرد ترین فرایند برای استخراج این ترکیبات، تقطیر با بخار آب است. در این روش، از بخار به عنوان مرکب یا ناقل استفاده می کنند. بدین صورت که بخار آب را به مخزنی پر از گیاهی است، تزریق می کنند. بخار آب با گردش در گیاهان، مواد فعال آنها را در خود می گیرد. سپس بخار حاوی مواد فعال گیاهان، به سمت مجرای یخچال هدایت می شود و در تماس با سرما، به مایع تبدیل می شود.

تقطیر با آب:

روش تقطیر با آب، می تواند باعث تبدیل شیمیایی ترکیباتی مانند استر ها و غیره شود، زیرا باقی ماندن اسانس در آب در مدت زمان طولانی در سیستم استخراج، قابلیت هیدرولیز بالایی دارد.

استخراج با حلال:

این روش یکی از قدیمی ترین روش ها برای به دست آوردن عصاره خام گیاهان است. در این روش، ترکیبات موجود در سلول ها توسط حلال، حل می شوند.

استخراج سیال فوق بحرانی:

این روش، روشی مدرن و پیچیده است و در آن از گازها در مرحله فوق بحرانی استفاده می کنند. گاز در مرحله ی فوق بحرانی به دلیل فشار زیاد، مایع است. معمولا از گاز کربن دی اکسید در این روش استفاده می کنند؛ از مزایای این گاز می توان به:

  • فشار کم برای تبدیل شدن به مایع
  • واکنش پذیری پایین
  • غیر قابل اشتعال
  • غیر سمی
  • هزینه کم
  • خلوص بالا
  • دسترسی آسان

اشاره کرد. در این روش گاز در حالت فوق بحرانی در سراسر گیاه پخش می شود و مانند مایع اجزا را در خود حل می کند. در آخر گاز را با کاهش دما و افزایش فشار می توان استخراج کرد.

انواع اسانس ها:

تا کنون بیش از 90 نوع از این ترکیبات در جهان شناخته شده است که هر کدام دارای اثرات و خواص مشخصی هستند. اما به طور کلی بر اساس کاربرد، می توان آنها را در دو گروه شیمیایی و خوراکی قرار دارد.

اسانس خوراکی چیست؟

اسانس ها با توجه به پروفایل های زیستی متنوعی که دارند، دارای خواص ضد میکروبی و آنتی اکسیدانی قوی هستند. به همین دلیل به عنوان جایگزینی ایده آل برای افزودنی های غذایی مصنوعی در محصولات غذایی تجاری مصرف می شوند. استفاده از خواص نگهدارنده اسانس ها به عنوان یک راه حل طبیعی برای رفع مشکلات و بیماری ها به حساب می آید. این ترکیبات علاوه بر افزایش ماندگاری محصولات، به عنوان طعم دهنده ی طبیعی موثر هستند. آنها را می توان به تنهایی یا با ترکیب با سایرین به عنوان کنترل کننده فساد محصولات غذایی، به غذاها افزود.

این ترکیبات دارای خواص ضدمیکروبی و ضدقارچی هستند که در صنایع غذایی مصرف می شوند. این ترکیبات دارای خواص ضد ویروسی، ضد افسردگی و ضدباکتریایی هستند به همین دلیل استفاه از آنها به عنوان جایگزین سبز برای نگهدارنده های مصنوعی بسیار رایج است.

انواع اسانس های خوراکی در صنایع غذایی:

این ترکیبات به عنوان افزودنی ایمن برای پخت و پز تایید شده هستند و در مقادیر بسیار کم، به اندازه ی یک قطره مصرف می شوند. در جدول زیر برخی از روغن های ضروری پرکاربرد در صنایع غذایی را مشاهده می کنید.

درخت چای لیمو میخک
خردل پونه کوهی دارچین
اکالیپتوس اسطوخودوس آویشن
نعناع مرکبات گریپ فروت

کاربرد اسانس های خوارکی در صنایع غذایی:

صنایع غذایی به دلیل آلودگی محصولات غذایی به میکروب های مختلف، باکتری ها، قارچ ها، ویروس ها، انگل ها و غیره با چالش بزرگی رو به رو است. مایکوتوکسین ها یکی از قوی ترین آلاینده های سمی مواد غذایی با منشا قارچی هستند که خطرات جدی برای سلامتی انسان ها ایجاد می کنند. استفاده از مواد شیمیایی مصنوعی به عنوان نگهدارنده به دلیل ناسازگاری زیستی، تجزیه ناپذیری زیستی و عدم پایداری محیطی، چندان قابل قبول نیست.

نگهدارنده های مصنوعی به طور گسترده برای مهار شدت آلودگی میکروبی و تولید سم در محصولات غذایی در طول زمان ذخیره سازی مصرف می شوند. اما تاثیر منفی آنها بر سلامتی، امکان ایجاد سویه های میکروبی مقاوم و اثرات مضر بر پایداری محیط زیست توسط برخی واکنش های شیمیایی نامطلوب معمولا توسط مصرف کنندگان نادیده گرفته می شود. به همین دلیل بیماری های منتقله از غذاها توسط باکتری ها، قارچ ها و سموم مرتبط با آنها یکی از مسائل داغ صنایع غذایی در دنیای امروز است. مصرف مواد نگهدارنده ی مصنوعی در طولانی مدت می تواند پتانسیل سمی برای قلب و سیستم عصبی ایجاد کند.

کاربرد اسانس های خوراکی در صنایع غذایی

از این رو ضد میکروب های گیاهی از جمله اسانس ها، به دلیل ماهیت سازگار با محیط زیست ترکیباتی جایگزین ایمنی شناخته می شوند. البته مصرف این ترکیبات به عنوان ضدمیکروب در صنایع غذایی به دلیل ماهیت فرار، حلالیت کم و ناپایداری زیاد با چالش های بسیاری رو به رو است. در سال های اخیر استراتژی های مختلف از جمله بسته بندی فعال، نانوکپسوله سازی و پوشش های مبتنی بر پلیمر به شکل موثری این چالش ها را بر طرف کرده است. این ترکیبات نه تنها ماندگاری محصولات را افزایش می دهند، بلکه به عنوان طعم دهنده ی طبیعی نیز موثرند.

ترکیب اسانس ها با یکدیگر:

این ترکیبات عصاره های طبیعی گیاهان قدرتمندی هستند که با ترکیب آنها با یکدیگر می توان اثرات آنها را افزایش داد. اسانس ها زمانی که با یکدیگر ترکیب می شوند، مواد فعال خود را تقویت می کنند. البته برای دستیابی به تقویت اثر موثر، نباید بیش از 3 الی 4 نوع از آنها را با یکدیگر ترکیب کرد؛ زیرا باعث بروز خطراتی می شود.

کاربردهای اسانس ها:

این ترکیبات در طیف گسترده ای از صنایع و محصولات از جمله عطرها، لوازم آرایشی، صابون ها، خوشبو کننده هوا، طعم دهنده غذاها و نوشیدنی ها و حتی محصولات پاک کننده خانگی کاربرد دارند. از جمله کاربردهای دارویی این ترکیبات می توان به عنوان ضد درد آنتی بیوتیک، ضد افسردگی، ضد استفراغ، ضد التهاب، ضد اسپاسم، ضد تعریق و ضد ویروس اشاره کرد.

آروماتراپی:

این ترکیبات در آروماتراپی یا رایحه درمانی می توانند مفید باشند. البته شواهدی مبنی بر اینکه آنها می توانند به طور موثر بیماری ها را درمان کنند، وجود ندارند. همچنین استفاده نادرست از این ترکیبات می تواند باعث بروز آلرژی، التهاب و تحریک پوست شود. برخی از اسانس های موثر در رایحه درمانی عبارت اند از:

  • درخت چای
  • لیمو
  • اسطوخودوس

در ادامه اثرات این ترکیبات را با یکدیگر بررسی خواهیم کرد.

اسانس درخت چای:

این ترکیب ضد خستگی، آرام بخش، ضدعفونی کننده و ضدباکتری است. این ماده در درمان آبسه، ناراحتی های پوستی، تنگی نفس، عفونت مخاط دهان، گلودرد، شوره سر، زخم و شپش موثر است.

اسانس لیمو:

این ترکیب ضدباکتری، ضدعفونی کننده، مقوی، محافظ کبد و ضد تهوع است.

اسانس اسطوخودوس:

این ترکیب ضدالتهاب، ضد درد، ضدعفونی کننده، ضد اسپاسم، آرامش بخش، ضد افسردگی و کاهش دهنده فشار خون است.

آفت کش:

بر طبق تحقیقات، برخی از اسانس ها دارای پتاسیل آفت کشی طبیعی هستند. آنها می توانند اثرات بازدارنده ای روی آفات به ویژه حشرات داشته باشند. این اثرات شامل دفع، مهار هضم، توقف رشد، کاهش سرعت تولید مثل یا حتی مرگ است. کاربرد این ترکیبات به عنوان آفت کش، برای پستانداران غیر سمی است و به همین دلیل آنها را آفت کش سبز می نامند. ترکیباتی که به عنوان آفت کش مورد استفاده قرار می گیرند شامل گل رز، علف لیمو، اسطوخودوس، آویشن و نعناع هستند.

شاید این ترکیبات جایگزین مناسبی برای همه آفت کش های مصنوعی نباشند اما چشم اندازی برای محافظت از محصولات یا گیاهان سرپوشیده، کنترل آفات شهری، مواد دافع حشرات مانند اسپری حشرات دارند. استفاده از این ترکیبات به عنوان آفت کش سبز دارای مزایای زیست محیطی و اقتصادی است.

محصولات غذایی:

این ترکیبات در طول تاریخ به عنوان نگهدارنده و طعم دهنده مواد غذایی مصرف می شدند و در قرن بیستم به عنوان ترکیباتی ایمن شناخته شدند. برخی از آنها دارای خواص ضد میکروبی هستند و برای ترکیبات غذایی در شرایط آزمایشگاهی ارزیابی شدند.

اسانس های خوراکی ترکیبات مهمی هستند که عطر و طعم جدیدی به غذاها اضافه می کنند. اگر به بازار طعم دهنده ها بروید، انواع اسانس های غذایی محبوب را می یابید که در کیک ها، نان ها، مربا ها و غذاها استفاده می شوند.

لوازم آرایشی:

اسانس ها ترکیبات حیاتی در صنعت لوازم آرایشی و بهداشتی هستند که در کنار رایحه مطبوعی که به محصولات می دهند به عنوان نگهدارنده عامل فعال عمل می کنند. همچنین فواید بسیاری برای پوست دارند. دارای خواص ضد التهابی، ضد باکتریایی و ضد ویروسی هستند، از این رو در لوازم آرایشی استفاده می شوند.

کاربرد اسانس ها در لوازم آرایشی

هدف اصلی این ترکیبات در محصولات مراقبت از پوست و لوازم آرایشی، آبرسانی پوست و کمک به سایر محصولات برای جذب بهتر توسط پوست است. این ترکیبات برای پوست های خشک و ناهموار اثر بخشی بهتری دارند و برای افراد با پوست های چرب و مستعد آکنه گزینه مناسبی به حساب نمی آیند.

اسانس ویپ:

ویپ فناوری نوینی است که به عنوان جایگزینی برای سیگار و قلیان وارد بازار شده است. معمولا در این دستگاه ها برای ایجاد طعم های متنوع از این ترکیبات استفاده می کنند. این ترکیبات محلول در روغن هستند؛ اما در یک پایه معمولی به درستی مخلوط نمی شوند. به همین دلیل به صورت خالص و رقیق نشده وارد ریه می شوند. از آنجایی که هیچ تحقیقی در مورد اثرات این ترکیبات در حضور گرما وجود ندارد، بهتر است از مجاورت آنها با گرما پرهیز شود. حتی آنهایی که برای استنشاق بی خطر هستند، می توانند در حضور گرما، سمی شود.

اسانس خوشبو کننده هوا:

با کمک یک دیفیوزر الکتریکی، بخور سرد یا گرم می توان ذرات ریز این ترکیبات را در محیط پخش کرد. ترکیبات منتشر شده در جو، علاوه بر اثرات درمانی، بوهای نامطبوع را از بین می برند و به عنوان خوشبو کننده هوا عمل می کنند. چند نمونه از اسانس معطر که به عنوان خوشبو کننده هوا کاربرد دارد شامل لیمو، اکالیپتوس، درخت چای، بابونه، اسطوخودوس، چوب صندل و مرکبات است.

لیست برخی از اسانس ها:

در جدول زیر برخی از رایج ترین اسانس ها به همراه کاربرد و عوارض آنها را مشاهده می نمایید.

نام اسانس خاصیت عوارض و نکات ایمنی
اسطوخودوس کمک به آرامش و خواب، استشمام آن باعث بهبود سردرد می شود و مصرف آن به صورت موضعی باعث کاهش خارش و تورم ناشی از نیش حشرات می شود تهوع، سردرد، لرز و استفراغ، تحریک پوست
بابونه رومی آرامش ذهن، کمک به درمان التهاب ناشی از اگزاما

مناسب برای پوست

اجتناب از مصرف توسط افراد حساس به بابونه و گل همیشه بهار
گل سرخ کاهش اضطراب

کمک به درمان آکنه

بهبود چهره و ظاهر جوان

تحریک پوست
زوفا کاهش جای زخم و التهاب افراد باردار یا دارای سابقه تشنج از مصرف آن خودداری کنند
کندر خاصیت قابض، گوارشی، ضد عفونی کنندگی

جلوگیری از مشکلات دهان مانند بوی بد دهان و زخم دهان،

دندان درد

بهبود سلامت پوست

حساسیت پوستی
گریپ فروت خاصیت ضد قارچی

کاهش باکتری های مضر

در زمان مصرف از قرار گیری در اشعه ماوراء بنفش خورشید جلوگیری شود
چوب سدر کمک به کاهش آکنه، درمان اگزما، کاهش شوره سر، کاهش آرتروز و تسکین سرفه استفراغ، تهوع، تشنگی و آسیب به دستگاه گوارش
نعناع تند کمک به بهبود سردرد و سوء هاضمه، تسکین آفتاب سوختگی و خارش سوزش سردل، سردرد، تحریک مری و زخم دهان
نعناع خاصیت ضد قارچی، اثر خنک کنندگی و تسکین نیش حشرات عدم مصرف در دوران بارداری و شیردهی
ریحان ضد ویروس، ضد التهاب، شل کننده عضلات، درمان آکنه، کاهش استرس، درخشندگی مو عدم مصرف در دوران بارداری و شیردهی
درخت چای درمان حساسیت، ضد باکتری، ضد ویروس و ضد التهاب، درمان اگزما تنها به صورت موضعی و استنشاقی مصرف شود. مشکلات گوارشی،  کهیر و سرگیجه از عوارض آن است.
لیمو سرشار از آنتی اکسیدان، کاهش التهاب، مبارزه با کم خونی، افزایش سطح انرژی و تسکین حالت تهوع در زمان مصرف در معرض نور خورشید قرار نگیرید.
درخت سرو دفع حشرات، کاهش استرس، استنشاق بیش از حد باعث تحریک مجارای تنفسی و ریه می شود. عدم مصرف به صورت خوراکی
پرتقال فواید پوستی فراوان، کمک به صافی و روشنی پوست، درمان اضطراب و تسکین درد قرمزی و تورم، پس از مصرف در معرض نور خورشید قرار نگیرید
پونه کوهی ضد باکتری، ضد ویروسی، ضد قارچ، درمان پسوریازیس و زگیل، درمان تب و علائم تنفسی، دارای آنتی اکسیدان قوی عدم مصرف در دوران بارداری و شیردهی

سمیت:

سمیت این ترکیبات به سطح یا درجه خلوص آنها بستگی دارد. برخی از این ترکیبات می توانند باعث تحریک شدید و واکنش های آلرژیک شود. بلع یا تماس مستقیم این ترکیبات با پوست می تواند به شدت سمی باشد. از عوارض مسمومیت با این ترکیبات می توان به گیجی، خفگی، مشکل تنفسی، شل شدن عضلات، واکنش های شدید آلرژیک و کما اشاره کرد. این ترکیبات می توانند تهدیدات جدی برای افراد مبتلا به صرع یا زنان باردار ایجاد کنند. همچنین کودکان به دلیل پوست نازک و کبد نابالغی که دارند، نسبت به بزرگسالان بیشتر مستعد اثرات سمی این ترکیبات هستند.

جمع بندی:

  • اسانس ها ترکیبات غلیظ و فراری هستند که از گیاهان استخراج می شوند.
  • معمولا رایج ترین روش برای استخراج آنها تقطیر با آب و بخار است.
  • این ترکیبات کاربردهای گسترده ای در صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی، به عنوان آفت کش و حتی دارویی دارند.

 

 

 

 

 

سوالات متداول

رایج ترین اسانس خوشبو کننده هوا چیست؟

اکالیپتوس، روغن درخت چای، لیمو و رزماری رایج ترین اسانس های خوشبو کننده هوا به حساب می آیند.

اسانس خوراکی چیست؟

این ترکیبات علاوه بر ایجاد خاصیت نگهدارندگی در محصولات غذایی، طعم های مطلوبی نیز ایجاد می کنند. همچنین ترکیبات ایمنی برای غذاها به حساب می آیند.

طرز استفاده از اسانس خوراکی چگونه است؟

این ترکیبات ایمن را در مقادیر بسیار کم، حدودا یک قطره به غذاها در زمان پخت یا در صنایع در زمان ذخیره سازی می توان افزود.

کدام اسانس به عنوان نگهدارنده در غذاها و نوشیدنی ها کاربرد دارد؟

رزماری، به دلی خواص ضدباکتریایی و ضدقارچی به عنوان نگهدارنده و چاشنی استفاده می شود.

قیمت اسانس ها چقدر است؟

معمولا برند های مختلف با توجه به روش تهیه و درصد خلوص محصول نهایی، قیمت های متنوعی را برای این محصولات ارائه می دهند.

2 نظر برای «اسانس چیست؟»

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *