حتما برایتان پیش آمده که وقتی برخی از انواع مورچه ها را در دست می گیرید دستتان بوی تند و تیزی می گیرد. آیا می دانید علت این بو چیست؟ منشا این بو از جوهر مورچه است که مورچه هنگام دفاع از خود ترشح می کند. در ادامه با این ماده بیشتر آشنا خواهیم شد.
جوهر مورچه که با نام فرمیک اسید (معمولا در حل جدول استفاده می شود) نیز شناخته می شود یک نوع اسید ضعیف از انواع کربوکسیلیک اسید ها و ساده ترین آن ها است. به طور طبیعی در نیش حشراتی مانند مورچه و زنبور و در برخی گیاهان مثل گزنه وجود دارد. در قرن پانزدهم کیمیاگران می دانستند که از لانه مورچه ها بخارات اسیدی خارج می شود. اولین شخصی که جوهر مورچه را جداسازی کرد، جان ری دانشمند انگلیسی بود که با روش تقطیر بدن مورچه این کار را انجام داد. در صنعت اما این ماده از متانول تولید می شود. در ادامه به برخی از ویژگی های آن اشاره می کنیم:
- نام انگلیسی: Formic acid
- فرمول مولکولی: HCOOH
- جرم مولی: 46.25 گرم بر مول
- شکل ظاهری: مایع بی رنگ
- بو: تند و تیز
- مزه: ترش
- چگالی: 1.22 گرم بر میلی لیتر
قیمت خرید اسید فرمیک را اینجا مشاهده نمایید.
جوهر مورچه یک ترکیب قطبی بوده و به هر نسبتی در آب محلول و تقریبا در انواع هیدروکربن ها نیز محلول است. می تواند با پیوندهای هیدروژنی پیوند درون مولکولی داده و پلیمره شود که وقتی پلیمره می شود به حالت جامد تبدیل می شود.
روش تولید
همانطور که قبلا اشاره کردیم، حشراتی مانند مورچه و زنبور برای دفاع از خود در نتیجه گزش، جوهر مورچه را وارد بدن می کنند. که علائمی مانند التهاب، قرمزی، سوزش و خارش را ایجاد می کند. انتشار طبیعی این ترکیب در گازهای متصاعد شده از جنگل ها، منبع طبیعی دیگری برای این ماده است.
امروزه به دلیل استفاده گسترده ای که از جوهر مورچه در صنعت، از روش های صنعتی برای تولید عمده آن استفاده می شود. از معمول ترین روش، می توان به تولید از طریق متانول اشاره کرد. در این روش متانول و کربن مونوکسید در فاز مایع با فشار بالا در حضور یک باز قوی با یکدیگر ترکیب شده و متیل فرمیت را تولید می کند. در ادامه متیل فرمات در حضور آب هیدرولیز می شود و فرمیک اسید تولید می شود.
CH3OH + CO → HCO2CH3
HCO2CH3 + H2O → HCO2H + CH3OH
می توان هیدرولیز متیل فرمات را در حضور سولفوریک اسید نیز انجام داد. در این روش متیل فرمات در حضور آمونیاک به فرمامید تبدیل می شود و سپس با کمک سولفوریک اسید هیدرولیز می گردد.
HCO2CH3 + NH3 → HCONH2 + CH3OH
HCONH2 + 2H2O + H2SO4 → 2HCO2H + (NH4)2SO4
همچنین می توان این ترکیب را به عنوان محصول جانبی در تولید اسید استیک نیز تهیه کرد. از روش های صنعتی دیگر برای تولید جوهر مورچه به هیدروژناسیون دی اکسید کربن، اکسیداسیون ترکیبات بیومس (زیست توده ها)، روش های الکتروشیمیایی و سنتزهای زیستی اشاره کرد.
کاربرد جوهر مورچه
- از مهم ترین کاربرد های آن استفاده به عنوان ماده نگهدارنده و ضد باکتری در خوراک دام و طیور است.
- به دلیل خاصیت اسیدی در تولید چرم و رنگرزی مورد استفاده قرار می گیرد.
- حدود 6% از تولید جهانی آن به عنوان منعقد کننده در تولید لاستیک نیز استفاده می شود.
- به عنوان جایگزین برخی از اسیدهای معدنی در محصولات پاک کننده آهک کاربرد دارد.
- در طب سنتی جهت رفع موهای زائد کاربرد دارد.
- در زنبورداری برای از بین بردن کنه ها استفاده می شود.
مضرات
این ترکیب نیز همانند دیگر ترکیبات شیمیایی مضرات مخصوص به خود را دارد. سازمان FDA آمریکا مقدار مجاز فرمیک اسید در هوا را 5 ppm اعلام کرده است. این ترکیب به سادگی در بدن هیدرولیز شده و دفع می شود. با وجود تمام این موارد قرارگیری مداوم در معرض آن منجر به ایجاد حساسیت و مسمویت می گردد. جوهر مورچه اشتعال پذیر است و نقطه احتراق آن 69 درجه سانتیگراد است و باید در جای خنک و به دور از حرارت نگهداری شود.
برگه اطلاعات ایمنی
- استنشاق: باعث خوردگی و تحریک دستگاه تنفسی شده و بخارات اسیدی آن منجر به تخریب سلول های بویایی، ایجاد سرفه و… می شود. در مواردی گزارشاتی منوط بر شوک و مرگ و میر در نتیجه استنشاق فرمیک اسید وجود دارد. بنابراین در صورت حضور در معرض این ترکیب و مشاهده علائم به هوای آزاد رفته و حدود 15 دقیقه از هوای تازه استفاده شود. در صورت ادامه داشتن علائم به مرکز پزشکی مراجعه شود.
- تماس با چشم: از آنجاییکه این ترکیب نوعی اسید است برخورد آن با چشم می تواند به شدت تحریک کننده بوده و منجر به ایجاد سوختگی، التهاب، قرمزی، آسیب به عصب بینایی و کوری شود. بنابراین در صورت تماس آن با چشم، چشم را با آب خنک بشویید و سپس سریعا به مرکز پزشکی مراجعه کنید.
- تماس با پوست: در صورت تماس این مایع با پوست، علائمی مانند التهاب، قرمزی، سوختگی همراه با ترک خوردگی مشاهده خواهد شد. همچنین می تواند منجر به مشکلات تنفسی، بلع و حتی مرگ شود. بنابراین اگر این اسید با پوست تماس پیدا کرد، محل تماس را با آب بشویید و سریعا به مرکز پزشکی مراجعه کنید.
- بلع و گوارش: خوردن این اسید منجر به ایجاد خوردگی و تخریب شدید بافت های گوارشی مانند مری و نای می شود. علائمی مانند احساس سوزش، درد، کاهش فشار خون، مشکلات کلیوی و مرگ می شود. بنابراین در صورت بلع بالای سی میلی لیتر، سریعا به مرکز پزشکی مراجعه شود.