روشهای مصرف کود شیمیایی

روشهای مصرف کود شیمیایی یکی از فاکتورهای موثر در افزایش کارایی کودها می باشد. عناصر غذایی موجود در کودهای به روش های مختلف همچون پخش در خاک، برگ پاشی و کود آبیاری در اختیار گیاهان گذاشته می شود. هرچند تلاش می شود که عناصر غذایی در توده خاک یکنواخت توزیع شود ولی در عمل چنین نبوده و غلظت آنها می تواند در نقطه از خاک متفاوت باشد. بدین ترتیب انتخاب درست یکی از روشهای مصرف کود شیمیایی برای یکسان کردن غلظت عناصر غذایی در محلول خاک به منظور دستیابی به عملکرد بهینه و افزایش بازده آنها ضروری است.

خاک های زیرین از لحاظ حاصلخیزی بسیار فقیرتر از خاک های سطحی هستند. بنابراین بهتر است کودهای شیمیایی در ناحیه ریشه جایگذاری شوند.

اثری که جایگذاری کود بر بازدهی جذب عناصر دارد به عوامل زیر بستگی دارد:

• خاک
• شرایط اقلیمی
• نوع گیاه

یکی از جنبه های مهم در مصرف کودهای شیمیایی دانستن زمان کاربرد است. این امر به زمان نیاز محصول و تحرک ماده غذایی که به خاک اضافه می شود بستگی دارد.

زمان مصرف کودهای NPK

کود فسفر و پتاسیمی که به دشواری از خاک های با بافت متوسط تا سنگین آبشویی می شوند. در زمان قبل از کشت و یا همزمان با کشت قابل مصرف می باشند.

کودهای نیتروژنه به دلیل پویایی و حلالیت بالا مستعد آبشویی می باشند بنابراین زمان مصرف این کودها بسیار مهم و حیاتی بوده و حتما بایستی زمان مصرف مطابق با رشد گیاه باشد.

مصرف کودهای پتاسیمی به دلیل حلالیت و تحرک نسبتا زیاد بهتر است مصرف 50 درصد نیاز پتاسیمی گیاه به صورت سولفات پتاسیم قبل از کشت ولی 50 درصد بقیه از کلرو و یا نیترات پتاسیم استفاده شود. مصرف این دو کود به دلیل حلالیت و تحرک بالا به صورت سرک همزمان با رشد گیاه به ویژه در خاک های با بافت سبک توصیه می شود.

زمان مصرف بقیه کودها نیز با توجه به درصد حلالیت، پویایی آنها و نیز خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک و ترکیبات کود متفاوت خواهد بود مثلا مصرف گوگرد، کود سولفات آهن ، روی، منگنز و مس قبل از کاشت به صورت عمقی ولی سولفات منیزیم، اسید بوریک و کلاته های آهن، روی و منگنز به صورت سرک و یا همراه با آّب آبیاری توصیه می شود.

انواع روشهای مصرف کود شیمیایی:

روش پخش سطحی (Broadcasting)

یکی از روشهای مصرف کود شیمیایی روش سنتی پخش سطحی است. که در این روش کود توسط دست و یا ماشین کود پاش به صورت یکنواخت در تمام سطح مزرعه قبل از کاشت پخش می گردد. این روش در زمین آیش، روش مناسبی برای مصرف مقدار زیادی از عناصر غذایی که مصرف آنها به راحتی هنگام کشت مقدور نیست، مناسب می باشد.

 علت پایین بودن درصد بازیافت کودهای نیتروژنی مصرف به صورت پخش سطحی و یا مصرف آن قبل از زمان کشت محصول می باشد. با پخش سطحی، هدر رفت کودهای نیتروژنی به ویژه اوره به صورت گاز آمونیاک رخ می دهد و همین اتفاق در مصرف قبل از کشت علاوه بر تصاعد آمونیاک به صورت آبشویی با آب آبیاری نیز رخ می دهد.

لازم بذکر است که مصرف کود با  روش پخش سطحی توجیه اقتصادی ندارد.

روش نواری یا ردیفی برای محصولات زراعی  ( Band placement )

عمل جایگذاری کود به قرار دادن کود در ناحیه نزدیک ریشه گیاهان (ریزوسفر) توسط دستگاه کودکار- بذرکار اطلاق می گردد.

روشهای مصرف کود شیمیایی در مورد کودهای که حاوی عناصر غذایی غیر پویا نظیر کودهای محتوی فسفر و پتاسیم و عناصر کم مصرف هستند باید در زمان حداکثر نیاز گیاهان به این عناصر به صورت جایگذاری عمقی می باشد. در کشاورزی علمی جایگذاری عمقی باعث بالا رفتن کارایی کودها، کاهش مقدار مصرف و نهایتاً سبب بازده اقتصادی کودها می­گردد.

استفاده از کودهای فسفاته (کود سوپر فسفات تریپل و ساده و غیره) به روش نواری نسبت به روش پخش سطحی که با توده بیشتری از خاک در ارتباط است بازدهی بیشتری دارد. همچنین پخش کودهای فسفاتی به شکل دانه ای (گرانول) به جای پودری تا حدی فسفات را از فرآیندهای شیمیایی خاک محافظت نموده و از تبدیل فسفر به ترکیبات کمتر قابل استفاده جلوگیری می کند.

جهت دست یابی به بازده زراعی بیشتر کودهای فسفاتی محلول باید به صورت دانه ای و به روش نواری و یا با استفاده از دستگاه کوکار- بذرکار زیر بذر قرار گیرند.

تاثیر جایگداری صحیح کود بر افزایش عملکرد قابل حصول به دو عامل واکنش گیاهان و برهمکنش کود با خاک بستگی دارد.

صرفه جویی در مقدار مصرف کود

جایی که مقادیر یکسانی از کودها در خاک جایگذاری و یا در سطح خاک پخش گردند عملکرد بدست آمده از کودهای جایگداری شده نسبت به همان مقدار کود که در سطح خاک پخش شده بیشتر است.

اما زمانی که از مقادیر بیشتر کود به صورت پخش سطحی استفاده می شود عملکرد بالای بدست می آید.

روش چالکود و کانالکود برای درختان میوه

روش چالکود که یکی از روشهای مصرف کود شیمیایی می باشد. در این روش در نزدیکی ریشه درخت چاله های حفر شده، سپس با کودهای آلی و شیمیایی پر می شود.  معمولا در جایی از این روش استفاده می شود که برگ درختان شکل زرد برگی آهکی (کمبود کلروز آهن ) را نشان دهند. با این حال محاسن آن فراوان بوده و اجرای آن در هرباغی  مزایایی در برخواهد داشت.

زمانی که خاک دارای قدرت تثبت بالای می باشد مثلا در خاک های با بافت سنگین استفاده از روش چالکود نسبت به روش پخش سطحی بازدهی بالاتری دارد. این افزایش بازدهی بدلیل مخلوط شدن کود با حجم کمتری از خاک می باشد. 

جایگذاری موضعی در مراحل اولیه رشد گیاه در شرایطی که تراکم ریشه ها کم باشد می تواند مفید باشد. دراین حالت تماس کم ریشه های توسعه نیافته گیاه با افزایش غلظت عنصر غذایی در حالت جایگذاری موضعی جبران می شود.

یک نقطه ضعف در این روش تماس محدود ریشه گیاهان با چنین مناطق غنی شده می باشد. ریشه گیاه در تمامی حجم خاک پراکنده شده است و در صورت جایگذاری موضعی کود تنها بخش کوچکی از ریشه گیاه با آن در تماس خواهد بود. این حالت به ویژه در مورد کودهای شیمیایی غیر متحرک در خاک صادق است.

مزیت های روش چالکود و کانالکود

• قدرت تثیت کنندگی مواد آلی که چاله توسط آن پر می شود، برای اکثر کودهای شیمیایی بسیار کمتر از خاک می باشد. بنابراین کودهای شیمیایی اضافه شده بیشتر برای گیاه قابل جذب می باشد. بطور مثال در مورد آهن، کود سولفات آهن در خاک رسوب و آهن آن تا حد زیادی برای گیاه غیر قابل جذب می شود. اما در مجاورت ماده آلی واکنش به گونه دیگری است و گیاه بهتر از آهن بهره مند می گردد.
• در برخی باغها نفوذپذیری خاک محدود می باشد و آب به خوبی در خاک نفوذ نمی کند. چاله های پر شده با مواد آلی نفوذ آب به داخل خاک را تشدید می کند.
• در خاکهای با بافت سنگین در برخی باغها پس از آبیاری سطحی فقدان اکسیژن، زیادی دی اکسید کربن و بی کربنات به ریشه صدمه می زند اما در صورت استفاده از روش چالکود در چاله ها تهویه مناسب به رشد مناسب گیاه کمک می کند.
• با استفاده از روش چالکود مشکل علف های هرز تا حد زیادی کاهش می یابد .
• از آنجا که درخت یک گیاه دائمی است به دلیل مختلف هر سال ترکم ریشه در حوالی منطقه چالکود بیش از پیش افزایش یافته و سطح تماس ریشه با این منطقه غنی از کود افزایش می یابد. بدین ترتیب کارائی مصرف کود افزایش و مقدار مصرف کود در هکتار کاهش می یابد.

چگونگی اجرای روش چالکود در باغ های میوه

محل حفر چاله 

این چاله ها در یک سوم قسمت انتهایی سایه انداز درختان حفر می شود، علت حفر چاله ها در قسمت انتهایی سایه انداز درخت آن است که اثر ریشه های جوان و فعال در جذب آب و عناصر غذایی بیش از ریشه های پیر می باشد همچنین در چنین مناطقی به ریشه اصلی درختان صدمه نمی رسد. محل چاله باید در جای باشد که آب آبیاری حتما به طریقی آن را خیس کند.

تعداد چاله

در صورتی که تعداد چاله کم باشد تماس ریشه درختان با مناطق اصلاح شده خاک کم بوده و اثر بخشی روش کامل نیست. در مجموع برای درختان میوه بیش از 10 سال، دو تا چهار چاله برای هر درخت توصیه می شود. در باغهای پر تراکم تعداد به یک چاله بین هر دو درخت محدود می گردد.

قطر و عمق چاله 

عمق چاله بستگی به پراکنش ریشه های درخت دارد . در عمل معمولا عمق 40 تا 50 سانتی متر و قطر 30 تا 50 سانتی متر مناسب می باشد.

چگونگی پر کردن چاله ها

چاله را با مخلوطی از ماده آلی (کود دامی پوسیده، خاک برگ یا کمپوست زباله) و کود شیمیایی مناسب پر کنید و هنگامی که برای اولین بار چاله ها را پر می کنید بهتر است ابتدا کود دامی مورد نیاز برای پر کردن چاله را با کودهای شیمیایی به خوبی مخلوط نموده و سپس درون چاله بریزید. با لگد کردن کود در داخل چاله تا حدی آن را بفشارید و در صورت نشست مجددا کود دامی بیافزایید تا هم سطح خاک شود. برای هر درخت به طور تقریب بین 250 تا 1000 گرم سولفات آهن و معادل این مقدار گوگرد کشاورزی در نظر گرفت. برای باغهای پر تراکم و درختان کمتر از 10 سال نصف مقادیر فوق مناسب است.

نگهداری چاله ها

در صورتی که چاله به خوبی نگهداری شود حفر آن یک بار برای چندین سال کافی خواهد بود. هرسال نشست توده کود در داخل چاله را با افزودن مجدد کود دامی (یا سایر کودهای آلی کمپوست و ورمی کمپوست) جبران و از پر شدن چاله به وسیله خاک جلوگیری نمایید. خیسی بیش از حد و خشکی توده دامی داخل چالکود از کارائی روش می کاهد. رطوبت و تهویه متعادل رشد ریشه را در داخل چالکود تقویت می کند. افزودن کودهای شیمیایی برسطح چاله ها امکان پذیر است و چون حرکت این کودها به همراه آب آبیاری در داخل کود دامی به راحتی انجام می شود نیازی به صرف هزینه جهت پابیل و زیر خاک کردن کودهای شیمیایی نیست.

برگپاشی (Foliar application)

تغذیه برگی یکی از روشهای مصرف کود شیمیایی است که می توان عناصر غذایی را زمانی که اثر سریع لازم است مستقیما در اختیار شاخ و برگ یا میوه قرار داد.

محلول پاشی عناصری مثل بور، مس، منیزیم، منگنز و روی در شرایط خاکهای ایران نسبت به مصرف خاکی به دلیل برطرف نمودن سریع کمبود، آسانتر بودن آن، کاهش سمیت ناشی از تجمع این عناصر در خاک و جلوگیری از تثبیت، مناسب تر است.

زمان استفاده از روش برگپاشی

میوه در مقایسه با دیگر اندام های گیاهی به کلسسیم بیشتری نیاز دارد. یا در اوایل بهار زمانی که ریشه ها به دلیل دمای پایین خاک نتوانند عناصر غذایی را جذب نمایند و عناصر غذایی بور و روی شدیدا مورد نیاز گیاه می باشد، با محلول پاشی در هنگام متورم شدن جوانه ها نیاز آنها برطرف می شود. در بعضی از موارد مخصوصا زمانی که پدیده ناسازگاری مواد از طریق ریشه اشکال ایجاد می کند و یا افزودن موادی به خاک موجودات زنده خاک را از بین می برد، تغذیه برگی اهمیت زیادی پیدا میکند.

محاسن تغذیه برگی

• جذب پایین عناصر در خاک : در خاکهای آهکی ایران به دلیل بالا بودن PH، آهک فراوان و مصرف کودهای فسفاته بیش از نیاز در گذشته، جذب آهن و منگنز معمولا کم است و تحت چنین شرایطی کمبود آهن و روی دیده می شود. محلول پاشی در چنین شرایطی موثرتر و با صرفه تر از مصرف کلاته های آهن و روی در خاک است.
• کاهش فعالیت ریشه در طول مرحله زایشی و میوه دهی: در طول مرحله زایشی در اثر رقابت برای جذب کربوهیدراتها بین اندام های زایشی (دانه و میوه) و ریشه ها، از فعالیت ریشه ها کاسته شده و در نتیجه جذب مواد غذایی کاهش می یابد. درختان میوه، گندم، جو و بقولات در مرحله زایشی بین رشد و نمو میوه ها و رشد ریشه ها رقابت شدیدی وجود دارد. محلول پاشی اوره و یا اوره همراه ساکاروز در هنگام پر شدن دانه ها در سویا تاثیر خوبی در افزایش عملکرد دارد. برای درختان میوه و غلات نیز هنگام رشد و نمو میوه ها و دانه ها محلول پاشی عناصر غذایی نتیجه مثبتی خواهد داشت.
• غنی سازی محصولات کشاورزی : در غلات محلول پاشی نیتروژن (اوره)، سولفات روی و کلات آهن در مرحله آخر رشد، مقدار پروتئین، روی و آهن دانه ها را افزایش می دهد. بنابراین برای بهبود کیفی غلات از لحاظ ارزش غذایی به خصوص افزایش مقدار روی و آهن در اواخر مرحله دوره رشد (زمانی که برگها چندان زرد نشده و زمان تشکیل دانه) محلول پاشی عناصر فوق ضروری می باشد.

 تامین کلسیم به روش تغذیه برگی برای باغات

متاسفانه کمبود کلسیم در باغهای کشور  باعث عوارض فیزیولوژیکی مثل لکه تلخی، لهیدگی، پوسیدگی گلوگاه، ترک برداشتن میوه ها می شود. با آنکه کلسیم به حد کافی در خاک وجود دارد، ولی به دلایل متعددی از جمله آهسته بودن حرکت آن در داخل گیاه و انتقال آن بخصوص به طرف میوه ها خیلی محدود می باشد. برای افزایش مقدار کلسیم و منگنز میوه ها حتما باید به طریق محلول پاشی روی میوه ها این عنصر را تامین نموده چون این دو عنصر در داخل گیاه حرکت بسیار کندی دارند.

کود آبیاری (Fertigation)

یکی دیگر از روش های مصرف کودهای شیمیایی، کود آبیاری می باشد که در این روش عناصر غذایی با آب آبیاری مصرف می شوند. از آنجایی که تمام عناصر غذایی مورد نیاز گیاه باید ابتدا به شکل محلول در آمده و سپس جذب گیاه شوند. این روش در مصرف کودها و تغذیه گیاه از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

محاسن روش کود آبیاری

عناصر غذایی از طریق ریشه گیاه به صورت یونهای محلول در آب جذب می شوند، بنابراین کود به هر طریقی که مصرف شود باید در آب حل و سپس جذب گردد. روش کوددهی از طریق آبیاری بهترین روش کوددهی بوده و دارای امتیازات زیر است:

• در دسترس قرار دادن عناصر غذایی در زمان حداکثر نیاز گیاه
• کارایی کود و آب (Fertilizer and Water use efficiency) را افزایش می دهد
• ریشه گیاه سالم تر می ماند.
• کاهش آبشویی و تصعید
• صرفه جوی در زمان، انرژی و هزینه ها
• امکان کاربرد سم و سایر مواد شیمیایی
• غلظت محلول تهیه شده به طور دقیق براساس نیاز گیاه تعیین می گردد
• عناصر محلول به طور یکنواخت در اطراف ریشه توزیع می شود
• برای درختان میوه عناصر غذایی به طور مداوم در اختیار ریشه قرار می گیرند. بنابراین گیاه دچار تنش تغذیه ای نمی گردد.

مقدار و زمان مصرف کودها در سیستم کود آبیاری

قبل از پرداختن به کمیت مصرف کودها و زمان مصرف آنها، لازم است موارد زیر در نظر گرفته شود:

• مقدار مناسب از هر عنصر بر حسب نوع محصول و رقم در طی دوره رشد (فنولوژی گیاه) فرق می کند مثلا در دوره رشد رویشی به نیتروژن بالا و در دوره رشد زایشی به پتاسیم و فسفر بیشتر نیاز می باشد.
• نسبت عناصر غذایی در گیاهان مختلف متفاوت است. اطلاع از مقدار عناصر موجود خاک در مقدار کودها ضروری است و آگاهی از خصوصیات فیزیکی خاک و کیفیت آب آبیاری در مقدار مصرف عناصر غدایی مهم است.

در روش آبکود عناصر به طور مداوم در آب محلول و به گیاه داده می شود، ولی با این تفاوت که غلظت آنها در اوایل فصل زیاد بوده و با توقف رشد غلظت کاسته شده و مجددا در اواخر فصل غلظت افزایش می یابد.

کود آبیاری را می توان با هر سیستم آبیاری قابل کنترلی استفاده نمود. در باغهای قدیمی که به روش نشتی آبیاری می شوند می توان بعضی از کودهای محلول را همراه با آب آبیاری استفاده نمود، برای این کار می توان مخزنی که مجهز به شیر قابل تنظیم باشد در ورودی جوی آب گذاشته و جریان شیر را طوری تنظیم نمود که به طور یکنواخت در مدت زمان آبیاری آب وارد جوی شود.

عوامل موثر بر کود آبیاری

• حلالیت کود: برای اینکه کودی به صورت آبکود  مصرف گردد، بایستی در آب محلول باشد. بنابراین حلالیت کودها بستگی به دمای آب دارد و وقتی با همدیگر مخلوط می شوند از حلالیت آنها کاسته می شود. زمانی که کودهای حاوی پتاسیم و یا نیترات در آب تزریق می شوند حلالیت آنها بستگی به دما دارد. اکثر کودهای نیتروژنه وقتی در آب حل می شوند دمای آب را کاهش می دهند و چنانچه کود دیگری نیز حل شده باشد باعث رسوب آن می شود.

اسم کود	حلالیت (g/100ml)				خواص
	0	10	20	30
اوره	–	78	–	–	اسیدی
نیترات آمونیوم	118	152	192	242	اسیدی
سولفات آمونیوم	71	73	75	78	اسیدی
مونوآمونیوم فسفات	23	29	37	46	اسیدی
دی آمونیوم فسفات	43	–	–	–	اسیدی
کلرید پتاسیم	28	31	34	37	خنثی
نیترات پتاسیم	13	21	31	45	بازی
سولفات پتاسیم	7	9	11	13	خنثی

 

• صاف کردن: صاف کردن آب در آبیاری قطره ای از گرفتن لوله ها و قطره چکان ها جلوگیری کرده و یکنواختی آب و کود را موجب می شود. اکثر سیستم صافی برای حذف ماسه و شن از آب چاهها بکار می رود. در کود آبیاری سیستم صافی ثانویه بعد از تزریق کود نیز باید باشد تا مواد حل نشده و رسوبات وارد قطره چکان ها نشوند. 
• بافت خاک: حرکت عناصر غذایی در خاکهای شنی محدودیت چندانی ندارد بنابراین روش آبکود نتیجه مطلوبی را خواهد داد. ولی بایستی دقت شود که مقدار مصرف آب جهت جلوگیری از آبشویی و تلفات کود زیاد از حد نباشد. در خاکهای با بافت سنگین به دلیل وجود کلوییدهای زیاد رس حرکت عناصر فسفر و حتی پتاسیم به قسمتهای عمقی خاک محدودتر است.

بذر مال (Seed treatment)

از دیگر روشهای مصرف کود شیمیایی استفاده از کودها هنگام کشت، به صورت آغشته نمودن بذر گیاهی با آنها است. مدت زمان زیادی است که برای کاهش بیماری های قارچی بذر با قارچ کش و یا برای افزایش گره زایی در لگوم ها با باکتریهای ریزوبیوم پوشانده می شوند.

در حال حاضر از این روش برای پوشاندن بذور با عناصر غذایی پر مصرف مانند فسفر کلسیم و عناصر کم مصرف نظیر منگنز، روی، مولیبدن، مواد هیدروفیلیک (جهت جذب آب) و پراکسیدها (برای تولید اکسیژن) استفاده می شود. در این روش افزون بر سهولت انجام کار واکنش گیاه نسبت به عناصر غذایی اضافه شده، سریع می باشد.

مقایسه روش بذرمال با شیاری

در مقایسه روش بذرمال با روش شیاری نشان می دهد که افزودن مقدار اندکی فسفات به صورت پوششی بر روی بذر، از نظر سرعت عرضه فسفر به ذرت سه تا چهار برابر نسبت به مصرف شیاری موثرتر است.

این روش به ویژه تحت شرایطی که فسفر قابل استفاده خاک کم و یا جذب آن در شرایط سرد محدود شده باشد کارایی بالاتری دارد. از این روش می توان افزون بر فسفر برای سایر عناصر غذایی پرمصرف مثل گوگرد و یا ترکیبی از نیتروژن به همراه فسفر و پتاسیم (کود کامل) و یا کلسیم استفاده نمود.

روش بذرمال در ایران به دلیل گستردگی کمبود عناصر کم مصرف به ویژه روی در خاکهای آهکی می تواند در تامین نیاز گیاه  همراه با سایر کودها از جمله کودهای زیستی کاربرد فراوانی داشته باشد.

تزریق مواد غذایی در تنه درختان

تزریق در تنه به ورود مستقیم مواد شیمیایی در آوند چوب و آبکشی درختان و درخچه ها اطلاق می شود. این مواد می توانند شامل ترکیبات مختلفی حاوی عناصر غذایی، حشره کش ها، قارچ کش ها، هورمونها و آنتی بیوتیک ها همراه با مواد نگهدارنده، بازدارنده، پیش برنده و یا توزیع کننده آنها باشند.

در این روش اولین قدم سوراخ کردن تنه درخت است. که این عمل عموما در نزدیک سطح خاک و حوالی طوقه انجام می شود. در گونه های مختلف و در شرایط متفاوت ممکن است سوراخ هها کمی بالاتر و یا حتی در زیر طوقه با قطر و عمق معین ایجاد شوند. 

مزایای روش تزریق

• تاثیر سریع داشته و درباره خیلی از مشکلات که قبلا راه حل مناسب نداشته اند امکان کارایی دارد.
• دوست محیط زیست است و چون مواد به طور مستقیم وارد شیره آوند چوب می شوند و دور ریز ندارند، آلودگی ثانویه در خاک، هوا و آبهای زیرزمینی بوجود نمی آید و یا به حداقل ممکن کاهش می یابد.
• در مصرف سموم دفع آفات، قارچ کشها و غیره آلودگی های جانبی محیط زیستی وجود ندارد و مواد فقط متوجه درخت بیمار است.
• از نظر افتصادی به دلیل مقدار مصرف کم با بازده بالا قابل توجیح می باشد.

در این مقاله به بررسی روشهای مصرف کود شیمیایی پرداخته شد و جهت مطالعه بیشتر در این زمینه با ما در مبتکران شیمی همراه باشید.