لاکتوز چیست؟مشکل عدم تحمل لاکتوز و روش های درمان آن

لاکتوز (lactose) چیست؟ قندی است که فقط در شیر وجود دارد و در واقع تركيبی از دو قند گلوكز و گالاكتوز است. معنی آن به کلمه لاکت بر می گردد که به معنی شیر است. همچنین پسوند اوز در آن مربوط قند بودن آن است. دستگاه گوارش برخی افراد فاقد آنزیم لاكتاز یا آنزیم هضم شیر است و به همین دلیل قادر به هضم و جذب آن نیست. در نتیجه در اذهان عموم از محبوبیت خوبی برخوردار نیست ولی این كربوهیدرات از اجزای مهم شیر بوده و نقش مهمی را در فیزیولوژی گوارش و جذب برخی مواد معدنی مانند كلسیم بر عهده دارد. در ادامه به ساختار، حساسیت و عدم تحمل این قند بیشتر می پردازیم.

ساختار لاکتوز

ساختمان این قند بعد از هيدروليز مشخص شده است که از زيرواحدهای D- گلوکز و D- گالاکتوز تشکيل مي‌شود. اين دو جزء سازنده ، بوسيله پيوند بتا- 1و4 به همديگر متصل مي‌شوند. بنابراين مي‌توان لاکتوز را D- گالاکتوز پيرانوزيل-(1و4)- D- گلوکوپيرانوزيد نيز خواند. چون لاکتوز دارای يک کربن آنومري آزاد در زيرواحد گلوکز است، بنابراين در گروه دي ساکاريدهاي احيا کننده طبقه‌بندي مي‌شود. لاکتوز به دو فرم ايزومري آلفا و بتا وجود دارد. 

فرم آلفا و بتا

اين قند به دو فرم آلفا يا بتا- D- گلوکز پيرانونزيد – (4 و1)- D-  گالاکتوپيرانوزيل وجود دارد. فرم آلفا و بتا خواص بسيار متفاوتي از يکديگر دارند، از جمله: فرم آلفا داراي چرخش ويژه 89.4+ و نقطه ذوب 202 درجه سانتي‌گراد و فرم بتا داراي چرخش ويژه 35+ و نقطه ذوب 252 درجه سانتی گراد می باشد. هر دو اينها از نظر علمی جالب و در خور توجه می باشند. تبلور آن از آب ، فقط آنومر  را مي‌دهد.

فرم آلفا که با يک مولکول آب ، به صورت بلورين در آمده است، همان لاکتوز متداول و معمول می باشد که می تواند دهيدراته شود (يعنی آب خود را از دست بدهد). فرم بتا (بدون تثبيت آب) ، از محلول غليظی در حرارت بالاتر از 94 درجه سانتی گراد به شکل بلورين در می آيد که اين حرارت ، درجه حرارت بحرانی برای فرآيند کريستاليزاسيون می باشد. هيدراته شدن فرم بتا تاکنون مشاهده نشده است. 

منابع لاکتوز 

بعد از ساکارز، فراوانترين دي ساکاريد طبيعي، لاکتوز يا قند شير است. این قند در طبيعت منحصرا در شير يافت مي‌شود و عمدتا در شير نشخوارکنندگان وجود دارد. به عنوان مثال %5 شیر گاو را این ماده تشکیل می دهد. همچنین در شير انسان، پس از تبخير تمام مواد فرار، اين ماده نيمي از ماده جامد باقيمانده يعني %6.5 را تشکيل مي‌دهد. هرچه میزان چربی شیر بیشتر شود، مقدار این قند کمتر می شود، در شير چربي‌دار يا پُرچربي بسيار کم است، حدود %1.

خرید و فروش لاکتوز در مبتکران شیمی

لاکتوز در چه چیزهایی وجود دارد؟

این ماده غالبا در شیر و مشتقات آن به وفور دیده می شود ولی بعضی از مواد غذایی دیگر نیز حاوی این آنزیم می باشند مانند پودر سوپ های فوری، غلات صبحانه، سوسیس و کالباس و گوشت های فرآوری شده، انواع سس ها، انواع بیسکویت ها و کلوچه ها، پنیر های خامه ایی، نوشیدنی های الکلی و نسکافه فوری در هنگام خرید باید به برچسب روی محصول دقت کافی را داشته باشید.

انواع کربوهیدرات های موجود در شیر

شیر از نظر داشتن مواد قندی، غذای کربوهیدراته مهمی محسوب نمی شود؛ زیرا مقدار انرژی‌ای که به وسیله این کربوهیدرات (قند شیر) ایجاد می‌شود 30 درصد است. در حالی‌که پیشنهاد می‌شود حدود 60-55 درصد کالری مورد نیاز بدن از طریق مصرف کربوهیدرات‌ها تامین گردد. شیر و فراورده‌های آن فقط 10-6 درصد کل کربوهیدرات مورد نیاز افراد بزرگسال و 20-13 درصد کربوهیدرات مورد نیاز کودکان را تامین می‌کنند.

به هرحال در ترکیب رژیم غذایی معمولی کمبودی بوجود نمی‌آید، زیرا متوسط کربوهیدرات مورد نیاز بدن 360-350 گرم (بر اساس 3000 كالری مورد نیاز) می باشد و این رقم در سال‌های گذشته تغییر زیادی نداشته است.

قدرت شیرین‌کنندگی این ماده نسبتا کم است. اگر قدرت شیرین‌کنندگی ساکارز را 100 درصد در نظر بگیریم، رقم آن 39-27 درصد خواهدبود. قدرت شیرین‌کنندگی مونوساکاریدهایی مانند گلوکز و گالاکتوز به ترتیب 72 و 63 درصد است.

.

لاکتوز در شیر مادر و شیر گاو

مقدار متوسط غلظت این قند طبیعی دی ساکارید در شیر گاو  8/4 درصد است. از آن‌جا که Lactose به همراه ترکیبات معدنی فشار اسمزی شیر را ثابت نگه‌می‌دارد، غلظت آن چندان دستخوش تغییر نمی‌شود و فقط در اولین روز پس از زایمان مقدار آن به میزان قابل توجهی کاهش می یابد.

میزاناین قند در شیر مادر به مقدار قابل توجهی بیشتر از شیر گاو است؛ یعنی حدود 7 درصد شیر مادر را این قند تشکیل می دهد. در میان شیر تمام پستانداران، شیر انسان بیشترین میزان Lactose را داراست و غلظت آن در شیر آغوز انسان در اولین روز پس از زایمان حدود 4-3 درصد است.

میزان مونوساکاریدها در شیر آغوز انسان حدود 900 میلی‌گرم در 100 میلی‌لیتر بوده که به میزان قابل توجهی بیشتر از شیر معمولی است. غلظت اولیگوساکاریدهای شیر مادر نیز نسبتا بالاست. مقدار این قندها در شیر معمولی مادر 14-8 گرم در لیتر، و در شیر آغوز 24 گرم در لیتر می باشد.

الیگو ساکاریدهای موجود در شیر مادر به سه دسته تقسیم بندی می شوند:

1. الیگوساکاریدهای فاقد نیتروژن
2. الیگو ساکارید های حاوی N-استیل گلوکز آمین
3. الیگوساکاریدهای حاوی N- استیل نورامینیک اسید (اسید لاکتامینیک)

لاکتولوز دی‌ساکاریدی است که از گالاکتوز و فروکتوز تشکیل شده است و به نظر می‌رسد که در تغذیه نوزادان اهمیت داشته باشد؛ ولی در شیر گاو (حرارت ندیده) و شیر مادر وجود ندارد. لاکتوز در اثر حرارت و نگهداری طولانی مدت تا حدی به لاکتولوز تبدیل می‌شود، به طوری که در شیر مایع استریل آماده مصرف نوزاد، 5-2 درصد کربوهیدرات موجود را لاکتولوز تشکیل می دهد.

با استفاده از فناوری جدید می‌توان مقدار زیادی از این قند را به لاکتولوز تبدیل کرد. قدرت شیرین‌کنندگی لاکتولوز بیشتر بوده و در مقایسه با ساکارز 48 تا 62 درصد است، همچنین لاکتولوز محلول‌تر از لاکتوز می باشد.

 عدم تحمل لاکتوز 

از جمله مضرات لاکتوز مشکل عدم تحمل آن است که در ادامه به بررسی آن خواهیم پرداخت. چندین نوع سوء جذب و عدم تحمل کربو هیدرات‌ها در شیر شناسایی شده‌است. سوء جذب و عدم تحمل این ماده در كودكان و بزرگسالان بروز می کند؛ اما سوء جذب مادرزادی این قند و گلوکز– گالاکتوز و عدم تحمل گالاکتوز به شکل حضور گالاکتوز در خون (Galactosaemia) نیز گاهی مشاهده می شود. به هرحال نباید تصور شود که این اختلالات فقط مربوط به کربوهیدرات‌های شیر هستند، زیرا متابولیسم تعداد دیگری از کربوهیدرات‌ها نیز ممکن است دچار بی‌نظمی و اختلال شود. سوء جذب ساکارز، ایزومالتوز، نشاسته و گاهی اوقات مالتوز و عدم تحمل فروکتوز نیز وجود دارد.

گزارش‌های زیادی از گستردگی نقص در متابولیسم دی‌ساکاریدها موجود است. اختلال در هضم یا جذب کربوهیدرات‌ها معمولا ناشی از کاهش فعالیت آنزیم‌های هضم شیر یا ظرفیت حمل دیواره سلول‌های روده کوچک است و این حالت معمولا ژنتیکی است.

تحمل لاکتوز چیست؟

سوء جذب و عدم تحمل لاکتوز، در اثر کاهش قابل ملاحظه فعالیت آنزیم لاکتاز در مخاط روده کوچک بروز می کند که در نتیجه آن، این کربوهیدرات تجزیه نشده و افزایش غلظت آن در داخل روده فشار اسمزی زیادی را تولید می‌کند که باعث ورود آب به داخل فضای روده می‌شود و با علائمی مانند فشار شکمی، نفخ، قولنج (شکم درد شدید) و اسهال همراه می‌گردد. پس از آن که نوزاد پستانداران از شیر گرفته می شوند فعالیت آنزیم لاکتاز کاهش می یابد که این امر حاکی از تطبیق یافتن با فقدان این ماده است.

حداقل 90 درصد بزرگسالان در دنیا كمبود لاكتاز را به درجاتی نشان می دهند و فقط در 10-5 درصد افراد، فعالیت اولیه لاکتاز حفظ می‌شود.

تعریف عدم تحمل لاکتوز توسط سازمان ملل

سوء جذب و عدم تحمل لاکتوز به وسیله گروه مشورتی پروتئین (Protein Advisory Group) سازمان ملل متحد به صورت زیر تعریف شده است:

1.  اگر پس از دریافت مقدار استاندارد از این ماده (3 گرم برای هر کیلوگرم وزن بدن، حداکثر 50 گرم) منحنی قند خون تا 25 میلی‌گرم در 100 میلی‌لیتر یا کمتر از آن افزایش یابد، یا تست “فعالیت آنزیم” فعالیت لاکتاز را کمتر از 2 واحد در گرم نشان دهد لاکتاز کم است.
2. سوء جذب این ماده نتیجه کاهش فعالیت آنزیم لاکتاز ایجاد می شود.
3. اگر در فردی با فعالیت لاکتاز کم، پس از دریافت مقدار استاندارد یا حتی کمتر از آن (به صورت محلول آبکی) علائم بالینی ظاهر شود، مشکل عدم تحمل لاکتوز وجود دارد.
4. در اشخاصی که فعالیت لاکتاز آن ها کم است، اگر چند ساعت پس از دریافت شیر یا محصولات شیری آن هم با مقادیر معمولی (2-1 لیوان شیر)، علائم بالینی بروز کند، عدم تحمل شیر وجود دارد که مربوط به این ماده است.

لاکتاز معمولا به صورت بتاگالاکتوزیداز است. شكل‌های دیگر آن به صورت اسید بتاگالاکتوزیداز و هتروبتاگالاکتوزیداز نیز وجود دارند؛ اما برای هیدرولیز لاکتوز از اهمیت کمتری برخوردارند و فعالیت آنها در سوء جذب این ماده، کاهش نمی‌یابد.

عدم تحمل لاکتوز در بزرگسالان

معمولا در بزرگسالان حساسیت به این ترکیب در پایان دوره رشد مشاهده می‌شود. در اروپای شمالی و مرکزی، امریکای شمالی و استرالیا کمتر از10 درصد بزرگسالان و در كشورهای مدیترانه‌ای 80-20 درصد به این عارضه مبتلا هستند. در حالی که در آفریقا، آسیا و آمریکای جنوبی و تعداد دیگری از گروه‌های قومی، اکثریت بزرگسالان از سو جذب لاکتوز رنج می برند.

سوال این جاست که آیا در افراد مبتلا به این مشکل، کم مصرف کردن شیر و کمبود کلسیم تاثیری در پیشرفت پوکی استخوان دارد یا خیر؟ “مسلما بله” استخوان‌های چنین افرادی نسبت به کسانی که فعالیت آنزیم هضم شیر آن ها طبیعی است، در وضعیت نامناسبی قرار دارد. به نظر می رسد که بین کمبود لاکتاز و پوکی استخوان خانم‌ها به خصوص پس از سن یائسگی ارتباطی وجود دارد.

از علائم آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اختلال گوارشی و اختلال دفع
• از دست دادن غیر طبیعی وزن
• تغییر رنگ وتیره شدن مدفوع
• اسهال خونی و درد
• خواب آلودگی
• تب مداوم

در صورت مشاهده هر یک از این علایم حتما با پزشک مربوط مشورت نمایید.

تاثیر مصرف شیر و فعالیت لاکتاز (قرص لاکتوز)

مدت‌هاست که بحث‌هایی در مورد احتمال تأثیر مصرف شیر روی فعالیت آنزیم لاکتاز پیش آمده است. نتایج آزمایش بر روی موش‌های آزمایشگاهی، میمون‌ها و خوک‌ها نشان داده که تجویز لاکتاز به طور مشخص فعالیت آنزیم لاکتاز را افزایش می دهد. در جوامعی كه شیر به صورت سنتی جزء عادات غذایی افراد قرار دارد، سوء جذب لاکتوز بسیار نادر است. ممکن است که در کودکان رژیم غذایی سرشار از شیر یا تغذیه با شیر مادر کاهش فعالیت لاکتاز را به تأخیر اندازد.

بررسی خانواده‌های مبتلا نشان داده که کمبود لاکتاز موروثی استاز آن جا که معمولا اختلال آنزیم هضم شیر نسبی بوده و تغییر می کند. دلیلی برای حذف کامل لاکتوز از رژیم غذایی افراد مبتلا به سوء جذب وجود ندارد و تحقیقات زیادی در این زمینه نشان داده که به این دلیل، عدم مصرف شیر و فراورده‌های آن قابل توجیه نیست.

نکته: حذف شیر از برنامه غذایی به خاطر ترس از بروز عدم تحمل لاکتوز کاملا” اشتباه است.

بیشتر بخوانید: شیر سویا چیست؟

تست تشخیص عدم تحمل لاکتوز

راه‌های بسیاری برای آزمایش عدم تحمل لاکتوز وجود دارد، و بهتر است پیش از تصمیم به عدم مصرف مواد غذایی لبنی، اقدام به شناسایی مشکل کنید زیرا بیشتر افراد که باور دارند دچار مشکل عدم تحمل لاکتوز هستند بیشتر یک نوع حساسیت است.   اما بیشتر کسانی که فکر می‌کنند این مشکل را دارند، هرگز برای تشخیص آن آزمایشی نداده‌اند. این افراد با حذف لبنیات مشکل خود را موقتی حل می کند در صورتی که بهتر است مشکل به صورت ریشه ایی بررسی و بر طرف شود.

مضررات لاکتوز

قند شیر به تنهایی باعث تخریب دندان ها نمی شود بلکه آسیب زمانی اتفاق می افتد که این قندها در معده تجزیه شده و اسید حاصل آن آسیب به مینای دندان و تجزیه کلسیم آن می شود.

راه های درمان عدم تحمل لاکتوز

معیارهای غذایی ذیل می توانند در مورد سوء جذب لاکتوز و عدم تحمل آن مد نظر قرار گیرند:

1- مصرف لاکتاز یا قرص لاکتوز به همراه شیر

همان طور که قبلا ذکر شد، مصرف شیر تا سقف 250 میلی‌لیتر در روز مجاز است و در این حالت فرد مقدار شیر مورد نیاز خود و مواد مغذی همراه آن را بدون این که عارضه‌ای در بدن ایجاد شود، دریافت می کند. در صورت ضرورت می‌توان شیر را با مقادیر کم طی چند نوبت در طول روز مصرف کرد.

افراد مبتلا به سوء جذب لاکتوز که گلوکز خونشان پس از تزریق 50 گرم لاکتوز حداقل 20 میلی‌گرم در 100 میلی لیتر بالا می‌رود می توانند 30 گرم لاکتوز را با مصرف شیر دریافت کنند. این نکته با توجه به این که تفاوت عمده‌ای در جذب شیر در افراد سالم و کسانی‌که مبتلا به سوء جذب لاکتوز هستند وجود ندارد، تأیید شده است.

2- مصرف محصولات تخمیری

لاکتوز در محصولات تخمیری شیر (مانند ماست ، پنیر کاتیج، دوغ کره ، خامه ترش و پنیر) از طریق تخمیر لاکتیکی شکسته می شود. البته معمولا پنیر مقدار کمی از این قند دارد. افراد مبتلا به سوء جذب لاکتوز را باید تشویق کرد که میزان تحمل خود را به محصولات تخمیری (ترش) شیر امتحان کنند.

در ماست به علت وجود میکروارگانیسم‌هایی نظیر استرپتوکوکوس‌ترموفیلوس که باعث تشدید مصرف لاکتوز می شوند، فعالیت لاکتاز بالاست. از طرف دیگر سرعت عبور محصولات تخمیری شیر در دستگاه گوارش آهسته‌تر است و به سیستم آنزیمی مبتلا به سوء جذب لاکتوز – که ذخیره محدودی دارد – فشار وارد نمی سازد.

3- هیدرولیز لاکتوز شیر

اخیرا پیشنهاد شده که با اضافه کردن بتاگالاکتوزیداز میکروبی ، لاکتوز شیر را هیدرولیز كنند. به این طریق می‌توان مقدار لاکتوز شیر را قبل از مصرف به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش داد. به نظر می رسد که هیدرولیز 50 تا 80 درصد لاکتوز کافی باشد. تجزیه این قند طبیعی به گلوکز و گالاکتوز، شیر را قدری شیرین‌تر می کند. فردی که مبتلا به سوء جذب لاکتوز است، چنانچه شیری مصرف‌کند که لاکتوز آن هیدرولیز شده است، میزان گلوکز خونش بالاتر می رود؛ هم چنین مقدار هیدروژن هوای بازدم کاهش و جذب کلسیم افزایش می یابد.

حتی اگر مصرف شیر عمل‌آوری‌شده با لاکتاز برای همیشه ضروری نباشد، اما به خاطر این که از این طریق می‌توان شیر بیشتری مصرف کرد؛ توصیه آن به افرادی که فعالیت لاکتازشان پایین است، بسیار مفید خواهد بود. بنابراین بسیاری از مردم پس از 10 تا 30 سال عدم مصرف شیر به راحتی قادر به نوشیدن شیر خواهند شد. به همین طریق می توان پودر شیر با لاکتوز پایین تولید کرد.

4- استفاده از محصولات بدون لاکتوز

به همین ترتیب می‌توان محصولاتی با شیر فاقد لاکتوز مانند بیسکوییت های شیری که حاوی شیر بدون لاکتوز و 20 درصد کربوهیدرات‌های دیگر مانند ساکارز است، تولید کرد. این محصولات در برنامه های غذایی مدارس و به خصوص برای نژادهایی که مشکل سوء جذب لاکتوز دارند، قابل استفاده است. با روش فراپالایش نیز می‌توان محصولاتی حاوی مقادیر کم یا حتی فاقد لاکتوز تولید کرد.

کاربردهای لاکتوز

• لاکتوز و دیابت

اگر به افراد دیابتی 50 گرم گلوکز داده شود، ماکزیمم افزایش در قند خون 146 میلی‌گرم در 100 میلی لیتر می شود، در حالی که 50 گرم لاکتوز فقط افزایشی معادل 74 میلی‌گرم در 100 میلی لیتر خون ایجاد می‌کند. در مورد افزایش قند خون و نیاز به انسولین، قند مذکور نیز مثل گلوکز است، منتها با تأخیر بیشتر عمل می کند؛ بنابراین استفاده از آن در رژیم غذایی افراد دیابتی اشکالی به وجود نمی آورد. به نظر می رسد مصرف حدود 50-30 گرم لاکتوز در طول روز قابل قبول باشد. افراد مبتلا به دیابت می توانند با مصرف شیر از لاکتوز و همچنین پروتئین شیر با ارزش بیولوژیکی بالا بهره‌مند شوند.

• اثر لاکتوز بر جذب کلسیم

مكانیسم‌های احتمالی متعددی برای جذب كلسیم بیان شده است برای نمونه جذب کلسیم به مقدار قابل ملاحظه‌ای در اثر گنجاندن لاکتوز در رژیم غذایی، بهبود می‌یابد. به نظر می‌رسد که این اثر لاکتوز به محصول متابولیسم حاصل از آن یعنی اسید لاکتیک مربوط باشد که در اثر فعالیت میکروارگانیسم‌ها در روده تولید می شود و به همین دلیل محصولات شیر اسیدی شده جذب کلسیم را افزایش می دهند. توضیح مناسبی که برای بهبود جذب کلسیم توسط این ماده وجود دارد این است که اسید تولید شده در روده حلالیت نمک‌های کلسیم را افزایش داده و بنابراین کلسیم بیشتری را برای جذب در دسترس قرار می دهد. مقداری از این اثر نیز ممکن است ناشی از توانایی لاکتوز در تشکیل کمپلکس‌های محلول با کلسیم باشد، بعلاوه امکان دارد لاکتوز انتقال کلسیم را در مخاط روده تسهیل کند

• اثر لاکتوز بر فلور روده ای

لاکتوز در معده هیدرولیز نمی شود و به طور عمده در مقایسه با ساکارز و مالتوز کمتر قابل هیدرولیز است. مقدار بسیار کمی از لاکتوز در بخش بالایی روده کوچک جذب می شود و میزان جذب آن به مقدار قابل ملاحظه‌ای کمتر از گلوکز و گالاکتوز است؛ بنابراین به داخل بخش بعدی روده انتقال یافته و توسط آنزیم لاکتاز موجود در سلول‌های اپی‌ تلیال غشای مخاطی به گلوکز و گالاکتوز شکسته می شود، که قندهای به دست آمده محیط مناسبی برای فلور روده‌ای هستند.

اسید لاکتیک تولید شده به وسیله تجزیه این قندها شرایط اسیدی مناسبی را در روده فراهم می کند که مانع رشد میکروب‌های قلیادوست که به طور عمده میکروارگانیسم‌های پروتئولیتیک و فاسد کننده (Putrifying) هستند، می‌شود و به تدریج فلور اسیددوست‌ها (اسیدوفیل) را جایگزین آن‌ها می‌کند. آزمایش‌های انجام یافته بر روی حیواناتی که با لاکتوز تغذیه شده بودند، نشان داد که فلور هوازی عادی پس از 12-10 روز دوره سازگاری، با فلور غیرهوازی بیفیدوس جایگزین می‌شود و تعداد شبه باکتری‌ها (Bacteroides) نیز کاهش می‌یابد.

• تغییر pH مدفوع

در مقایسه این ماده با گلوکز و گالاکتوز نیز مشخص شد که لاکتوز تفاوت آشکاری در pH مدفوع ایجاد می‌کند. موارد بالا در هنگام استفاده از لاکتولوز خیلی بیشتر است. لاکتولوز توسط لاکتاز هیدرولیز نمی‌شود، بنابراین به سختی جذب شده و زمانی که به بخش‌های پایین‌تر روده می‌رسد، به عنوان منبع انرژی و فاکتور رشد توسط لاکتوباسیلوس بیفیدوس و اسیدوفیلوس تجزیه شده و این امر سبب ایجاد محیط اسیدی می شود که در نتیجه آن از رشد باکتری‌های حساس به اسید به ویژه ارگانیسم‌های فاسدکننده جلوگیری می‌شود. مصرف لاکتولوز توسط بیماران ، pH مدفوع آنان را کمی کاهش می دهد.

سایر اثرات

از آن جا که لاکتوز نسبتا آهسته جذب می شود، اثر ملینی ملایمی دارد، این حالت در مقادیر درمانی بالاتر یا زمانی که لاکتولوز تولید شده‌ باشد، بیشتر بروز می کند. اثر ملینی توسط کاهش pH قابل توضیح است که به نوبه خود، حرکات دودی روده ها را افزایش می دهد.

بررسی ها نشان داده گالاکتوز که نیمی از لاکتوز را تشکیل می دهد، به طور مستقیم برای تولید موکوپلی‌ ساکاریدهای غشای درونی عروق مورد استفاده قرار می گیرد و از این رو در بازسازی سریع بافت غشای عروق شرکت می‌کند، بنابراین ممکن است بروز تصلب شرایین را به تاخیر اندازد.

• تنظیم وزن

بعلاوه چون گالاکتوز به سرعت افزایش قابل ملاحظه و پایداری در میزان قند خون بوجود می آورد، غذاهای حاوی گالاکتوز و مخصوصا فراورده‌های شیری برای رژیم لاغری و هم چنین برای رژیم‌های افزایش وزن مناسب هستند؛ زیرا آن ها مزاحمتی برای تعادل گلوکز در خون ایجاد نمی کنند.

گلوکز و گالاکتوز که محصولات حاصل از هیدرولیز لاکتوز هستند، سریعا از روده جذب خون می شوند؛ در حالی که اغلب هگزوزها و پنتوزها در نتیجه انتشار(دیفوزیون) به خون انتقال می یابند. ازآن جا که لاکتوز خیلی کندتر از ساکارز جذب می شود، انرژی را برای مدت طولانی‌تری ذخیره و تأمین می‌کند. تأثیر این ماده بر استفاده بدن از نیتروژن به این صورت بیان شده كه اگر مقدار این قند در رژیم غذایی افزایش یابد، ممكن است با كاهش سرعت هضم باعث افزایش جذب مواد مغذی به ویژه اسیدهای آمینه شود.

• کمک به درمان ورم کبدی

مصرف لاکتوز برای بیمارانی که مبتلا به ورم حاد کبدی هستند مفید است. این مسئله نشان‌دهنده یکی دیگر از مصارف رژیمی لاکتوز است. ساختار ویژه لاکتوز به عنوان قند شیر باعث خرابی دندان نشده و جرم دندان تولید نمی کند؛ اما اسیدهای آلی به دست آمده از تجزیه سایر قندها به مینای دندان حمله کرده و كلسیم آن را تجزیه می نمایند(Decalcified). در رابطه با متابولیسم چربی‌ها نیز به نظر می رسد لاکتوز مانع کاهش چربی کبد شده و از تشکیل سنگ‌های صفراوی جلوگیری می كند.

• نقش لاکتوز در تغذیه نوزاد

موجود در شیر مادر اولین کربوهیدراتی است که به وسیله انسان و تمام پستانداران مصرف می شود. نوزادی که به طور کامل با شیر مادر تغذیه می شود، در 6 ماهه اول زندگی روزانه 14-10 گرم لاکتوز و در6 ماهه دوم 9-8 گرم لاکتوز برحسب کیلوگرم وزن بدن دریافت می‌دارد. پیشنهاد شده 58-54 درصد کالری مورد نیاز بدن از طریق کربوهیدرات‌ها تأمین شود؛ بنابراین کربوهیدرات دریافتی در 6 ماهه اول باید 15-10 گرم و در 6 ماهه دوم 13-10 گرم بر حسب کیلوگرم وزن بدن در روز باشد.

از آن جا که محتوای لاکتوز شیر مادر در مقایسه با شیر گاو بیشتر است، باید مقدار لاکتوز شیرسازگار شده(Adapted milk) تاحد 8-7 درصد افزایش داده شود. میزان مناسب لاکتوز برای تامین کربوهیدرات مورد نیاز کودک 12-8 گرم در لیتر است. سایر کربوهیدرات‌ها مثل ساکارز، گلوکز، فروکتوز، مالتوز یا نشاسته نیز گاهی اوقات اضافه می شوند. غنی‌سازی غذای کودک بهتر است با لاکتوز انجام شود، زیرا کربوهیدرات طبیعی رژیم غذایی کودک است. لاكتوز به جز در شیر، به شکل دیگری در طبیعت وجود ندارد.

• افزایش جذب کلسیم

از آن جا که لاکتوز جذب کلسیم را افزایش می‌دهد؛ نسبت به سایر قندها برتری دارد. در حالیکه افزودن نشاسته چندان مناسب نیست و افزودن ساکارز به غذای کودک نیز باید محدود شود. زیرا باعث افزایش تمایل کودکان به مصرف غذاهای شیرین می گردد. شیر مادر غنی از این ماده بوده، ولی از نظر فسفر فقیر است. در مقایسه با شیر گاو مقدار بیشتری از کلسیم آن جذب می شود، بنابراین مقدار مواد معدنی استخوان‌ها و دندان‌ها را افزایش می دهد.

در بدو تولد فعالیت آنزیم هضم شیر در نوزادان کم است؛ البته مقدار لاکتوز نیز در شیر آغوز کمتر می‌باشد. به هرحال به نظر می‌رسد که افزایش تدریجی غلظت لاکتوز شیر مادر، موجب افزایش فعالیت آنزیم لاکتاز می‌شود. کربوهیدرات‌ها در رژیم غذایی نوزادان خیلی اهمیت دارند؛ زیرا ذخیره گلیکوژن کبد نوزاد در دو روز اول زندگی مصرف می شود؛ بنابراین برای تشکیل گلوکز پلاسما و ثبات سطح قند خون، وجود کربوهیدرات‌ها ضروری است.

• تشکیل فلور روده ای

در نوزادان نیز همانند بزرگسالان وجود لاکتوز در رژیم غذایی برای تشکیل فلور روده‌ای مطلوب، ضروری است. در رژیمی که از شیر مادر استفاده می شود میکروارگانیسم‌های ناحیه روده‌ای اغلب شامل لاکتو باسیلوس‌های غیرهوازی گرم مثبت مثل بیفیدوس هستند. شرایط اسیدی‌ای که در نتیجه تبدیل لاکتوز به اسید لاکتیک در قسمت‌های پایین‌تر روده کوچک و کولون ایجاد می شود، رشد لاکتوباسیلوس بیفیدوس را افزایش می‌دهد. الیگوساکاریدها، گلیکوپپتیدها و گلیکوپروتئین‌ها اصطلاحا” فاکتورهای بیفیدوس نامیده می‌شوند.

باکتری‌های بیفیدوس خود به وسیله تولید اسید لاکتیک و اسید استیک در ایجاد pH اسیدی شرکت می کنند. در نتیجه آن از رشد اشرشیاکلی و میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا و فاسد کننده جلوگیری می شود. همین طور نوزادان مقاومت بیشتری در برابر عفونت‌های روده‌ای به دست می آورند. به علاوه، خاصیت بافری پایین شیر مادر که ناشی از مقدار کم پروتئین و فسفات آن است، در پایین‌بودن pH دخالت دارد. مدفوع نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، نسبت به نوزادانی که با شیر خشک تغذیه می‌شوند، دارای pH و کلیفرم کمتر ولی باکتری‌های بیفیدوس بیشتری است.

• استفاده در شیر خشک

با افزودن لاکتولوز به شیرخشك تهیه شده بر پایه شیر گاو می‌توان تا حد زیادی از تغییرات فلور روده‌ای نوزادانی که با شیر خشك تغذیه می شوند جلوگیری کرد. البته این قند در شیر مادر وجود ندارد. وقتی که لاکتولوز به میزان 2-1 درصد به رژیم غذایی اضافه می‌شود یا به صورت روزانه 1/5-1 گرم بر حسب کیلوگرم وزن بدن مصرف شود، فلور میکروبی روده نوزاد با فلوری که توسط شیر مادر ایجاد می شود یكسان می گردد و این شرایط از رشد لاکتوباسیلوس بیفیدوس حمایت می نماید. هم چنین ایجاد pH پایین از تکثیر و رشد میکروب‌های کلیفرم و میكروارگانیسم‌های نامطلوب ممانعت به عمل می آورد. لاکتولوز عملا بدون تغییر طول روده را طی كرده و به قسمت‌های پایین‌تر روده می رسد.

برخی از انواع لاكتوباسیلوس بیفیدوس فعالیت لاکتولازی زیادی از خود نشان می دهند. چند روز پس ازاستفاده از لاکتولوز، فلورلاکتوباسیلوس جایگزین تقریبا 90 درصد فلور روده‌ای می گردد. به همین دلیل در فرمولاسیون شیر خشک نوزاد از لاکتولوز در شیر خشک یا الیگوساکاریدهای حاوی نیتروژن استفاده می شود. این تركیبات را امروز پربایوتیك (در برابر پروبایوتیك) می نامند. کاربرد دیگر لاکتولوز به منظور بازسازی سریع فلور طبیعی روده پس از معالجه با آنتی بیوتیک‌هاست. مواردی از بروز یبوست ناشی ازمصرف شربت های لاکتولوز نیزگزارش شده است.

گالاکتوز در هنگام رشد و تكامل بدن نوزاد برای ساخت ترکیبات ساختمان مغز و ستون فقرات مورد استفاده قرار می گیرد. به همین دلیل برخی لاکتوز را به دلیل داشتن گالاکتوز به عنوان کربوهیدرات ضروری در رژیم غذایی نوزادان تلقی کرده‌اند. هر چند که این مسئله صحیح به نظر نمی رسد زیرا حتی در نوزادان گالاکتوز در کبد با استفاده از گلوکز ساخته می‌شود، به طوری که نیازی به لاکتوز برای تهیه تركیبات لازم گانگلیکوزیدها نیست.

ظرفيت شيرين کنندگی لاکتوز

لاکتوز دارای قدرت و ظرفيت شيرين کنندگي ناچيزی می باشد. به ميزان يک به شش در مقايسه با ساکارز يا قند معمولی است. بنابراين شير بسيار شيرين نبوده، رژيمهای غذايی دارای شير ، قابل تحمل هستند يا بعبارت ديگر به آسانی به مصرف سوخت و ساز و جذب می رسند، زيرا ايجاد احساس ناخوشايند نمی نمايند. 

کريستاليزاسيون لاکتوز

اين قند ، دی ساکاريدی است که جداسازی آن با استفاده از کريستاليزاسيون کاملا راحت و آسان می باشد. لاکتوز ، نمونه جالبی از پلی مورفيسم کريستالين می باشد و در عمل کريستاليزاسيون بطئی و آرام متنوعی ديده می شود که در نهايت به شکل بلورهای سخت پيچيده و طويلی ظاهر خواهد شد. مواد معين و مشخصی ، مانع از روند کريستاليزاسيون می گردند. يک نمونه از اين مواد ، می تواند ريبوفلاوين (ويتامين Bsub>2) باشد، البته در غلظتی بالاتر از آنچه که اين ماده در شير وجود دارد. 

هيدروليز

همانطور که قبلا ذکر شد، این محصول در اثر هيدروليز به دو جزء سازنده اش يعنی گلوکز و گالاکتوز تبديل می شود. هيدروليز شيميايی برای لاکتوز در مقايسه با ساکارز مشکلتر است. حرارت دادن آن همراه با يک اسيد، ضروری می باشد. همچنين در هيدروليز لاکتوز پديده واژگونی يا اينورسيون (Inversion) که در هيدروليز ساکارز اتفاق می افتد، وجود ندارد. هيدروليز آنزيمی مشکلات و مسائلی دارد.

آنزيم لاکتاز (بتا- گالاکتوزيداز) به طرز وسيع و گسترده ای يافت نمی شود، هر چند که تعدادی از مخمرهای کمياب ، اين آنزيم را دارا هستند.

توضيح اينکه Klyve remyces Fragilis در صنعت بکار مي‌رود. اين آنزيم، در قسمت ژنوم روده ترشح می گردد. بعد از ترشح، با سرعتهای متفاوتی با توجه به نژادهای متفاوت بشری ناپديد می گردد. در نژادهای رنگين‌پوست، زوال ماده مذکور، زود بوقوع می پيوندد. بعضي وقتها در حدود 3 سال، در حاليکه در افراد سفيدپوست نسبتی از افراد را مشاهده می کنيم که بی هيچ گونه شکی دارای لاکتاز به ميزان بالايی می باشند.

بنابراين عارضه ای بنام آلاکتاسيک در ميان افراد بالغ که متعلق به نژاد سفيد پوست نيست، رايج و معمول است که مربوط به کمبود لاکتاز و جذب ناصحيح لاکتوز در بدن می باشد.

سوالات متداول در مورد لاکتوز : 

 1- آیا لاکتوز برای بدن مفید است؟

لاکتوز به عنوان کربوهیدرات اصلی شیر شناخته می شود، و شیر نیز به سبب دارا بودن کلسیم نقش به سزایی در بهبود سلامت و استحکام استخوان ها ایفا می کند.

2- علائم حساسیت به لاکتوز چیست ؟

حساسیت به این ماده که عمدتا با مصرف شیر و سایر محصولات لبننی حاوی لاکتوز ایجاد می شود. این امر به سبب فقدان آنزیم لاکتاز در بدن است. نشانه های آن عمدتا با علائم گوارشی نظیر، استفراغ، نفخ شکم و دل درد، پدیدار می شود.

3- آیا لاکتوز به محصولات لبنی افزوده می شود ؟

در پاسخ باید گفت خیر. این قند به صورت طبیعی در محصولات لبنی نظیر شیر و پنیر وجود داشته و با جذب و تجزیه توسط آنزیم های موجود در بدن به انرژی تبدیل می شود. اغلب افراد به این قند حساسیت داشته و در جذب آن مشکل دارند.

4- آیا شیر های بدون لاکتوز مفید هستند؟

این محصولات حاوی مقادیر یکسان از کلسیم و سایر ویتامین های موجود در نوع با لاکتوز محصولات لبنی هستند. از طرفی گزینه بسیار مناسبی برای افراد حساس به این قند محسوب می شوند. این افراد می توانند در تامین کلسیم مورد نیاز بدن این افراد نقش مفیدی داشته باشند

5 – این ماده می تواند سبب چاقی شود ؟

تحقیقات انجام شده نشان می دهد که محصولات لبنی حاوی این قند طبیعی تاثیری بر چاقی نداشته و تنها می توانند در افراد دارای سابقه حساسیت سبب نفخ شکمی شوند.

شاید به این مقاله نیز علاقمند باشید:

شیر پاستوریزه و طرز تهیه آن